Nhắc đến Điện Biên, nhiều người thường nghĩ ngay tới chiến thắng lừng lẫy năm châu, đến những thửa ruộng bậc thang ngút tầm mắt hay những nương ngô, nương sắn bạc màu theo mùa vụ. Ít ai ngờ rằng, trên chính mảnh đất từng khắc nghiệt ấy, cây cà phê lại bén rễ và dần trở thành một trong những cây trồng chủ lực, tạo sinh kế ổn định cho hàng vạn hộ đồng bào dân tộc thiểu số.
Câu chuyện bắt đầu từ thập niên 1980, khi các chuyên gia nông nghiệp tiến hành khảo sát và nhận thấy tiểu vùng khí hậu Mường Ảng với độ cao 900-1.200m so với mực nước biển, nền nhiệt mát mẻ quanh năm, đất đỏ bazan tơi xốp, hội tụ đầy đủ yếu tố để phát triển cà phê Arabica. Giống cà phê vốn gắn liền với các cao nguyên Trung Mỹ và Đông Phi, nay tìm được “ngôi nhà mới” giữa lòng Tây Bắc Việt Nam.
Ban đầu, diện tích cà phê chỉ vỏn vẹn vài chục héc-ta thử nghiệm, nhưng nhờ sự kiên trì của bà con cùng sự hỗ trợ từ các dự án nông nghiệp, cây cà phê dần khẳng định được vị trí. Năng suất ổn định, chất lượng hạt vượt trội, cộng thêm giá trị kinh tế cao hơn nhiều lần so với ngô, sắn đã khiến cà phê nhanh chóng chiếm lĩnh diện tích sản xuất. Đến nay, toàn xã Mường Ảng đã có gần 4.500 héc-ta cà phê, sản lượng mỗi năm đạt hàng chục nghìn tấn, trở thành vùng trồng cà phê lớn nhất tỉnh Điện Biên.
Cà phê Mường Ảng không chỉ là cây xóa đói giảm nghèo, mà còn mở ra hướng đi bền vững cho nông nghiệp địa phương. Những mảnh đất cằn cỗi từng chỉ trồng được lúa nương, ngô, sắn nay đã phủ kín màu xanh của cà phê, mang lại thu nhập gấp nhiều lần so với trước đây.
Ông Lường Văn Thoan, bản Na Luông, xã Ẳng Nưa chia sẻ: "Những năm gần đây, bà con đều nắm được kỹ thuật chăm sóc cà phê hiện đại, nhờ vậy cây cối phát triển tốt, trái đều và to. Năm 2024, vườn cà phê gần 2ha của nhà tôi được mùa, thu về hơn 20 tấn cà phê, cải thiện đáng kể thu nhập".
Cũng theo ông Thoan, những năm trước, giá cà phê bấp bênh, trong khi đầu tư chi phí chăm sóc cao nên nhiều người dân cảm thấy xót, thậm chí ít quan tâm, đầu tư. Nhưng giờ thì khác, giá cả tăng cao, bà con rất phấn khởi.
Giá cà phê tăng cao không chỉ anh Thoan và nhiều hộ dân trồng cà phê trên địa bàn huyện Mường Ảng vui mừng mà còn giúp các đơn vị thu mua, chế biến cà phê trên địa bàn huyện cũng phấn khởi không kém.
Điều làm nên thương hiệu cà phê Mường Ảng chính là hương vị rất riêng, khó lẫn với bất kỳ vùng cà phê nào khác ở Việt Nam. Nếu cà phê Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk) nổi tiếng với vị đắng đậm, mạnh mẽ; cà phê Cầu Đất (Đà Lạt) mang hơi thở thanh khiết, thì cà phê Mường Ảng lại dung hòa giữa sự dịu dàng và nồng nàn.
Các chuyên gia đánh giá hạt cà phê Arabica Mường Ảng có kích thước đồng đều, màu xanh ngọc, hàm lượng caffein vừa phải. Khi rang xay, hương thơm tỏa ra quyện mùi hoa quả chín, mùi cacao và mật ong. Vị cà phê đọng lại nơi đầu lưỡi là vị chua thanh tao, sau đó chuyển dần sang vị ngọt hậu sâu lắng. Chính sự biến chuyển tầng hương, tầng vị ấy đã khiến cà phê Mường Ảng được giới sành cà phê trong và ngoài nước ưa chuộng.
Một khác biệt nữa là phương thức canh tác. Phần lớn diện tích cà phê ở Mường Ảng được trồng theo quy mô hộ gia đình của đồng bào dân tộc Thái, H’Mông, Khơ Mú… Mỗi hộ chỉ sở hữu vài sào hoặc vài héc-ta, nên cây được chăm sóc kỹ lưỡng, gần gũi với phương thức canh tác hữu cơ truyền thống. Những năm gần đây, với sự hỗ trợ của các dự án quốc tế và doanh nghiệp chế biến, người dân đã tiếp cận các tiêu chuẩn sản xuất bền vững như UTZ Certified, 4C, VietGAP. Nhờ vậy, sản phẩm cà phê Mường Ảng ngày càng khẳng định chất lượng, đủ điều kiện tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu.
Đặc biệt, mô hình liên kết giữa nông dân và doanh nghiệp chế biến đã giúp cà phê nơi đây nâng tầm giá trị. Hạt cà phê sau khi thu hoạch được sơ chế theo phương pháp ướt - giữ nguyên hương vị tươi mới, hạn chế vị đắng gắt. Đây chính là lý do cà phê Arabica Mường Ảng thường được các hãng rang xay quốc tế săn đón để phối trộn hoặc tạo dòng sản phẩm riêng biệt.
Theo chủ cơ sở chế biến cà phê Hà Chung, bà Bùi Thị Việt Hà, arabica là dòng cà phê truyền thống của thế giới, được nhiều khách hàng lựa chọn, tìm kiếm. Qua các đợt triển lãm, hội chợ, lễ hội về cà phê, nhiều du khách trong nước và quốc tế đã biết đến các dòng sản phẩm cà phê arabica Tây Bắc nói chung và Mường Ảng nói riêng. Trên cơ sở sản lượng tăng, chất lượng vững vàng, cơ sở này sẽ tiếp tục mở rộng quy mô sản xuất, nâng cấp kho xưởng, mua sắm máy rang công nghiệp để từng bước hình thành chuỗi sản xuất sạch và khép kín.
Dự kiến ban đầu nâng sản lượng lên 7 - 10 tấn cà phê trấu/năm. Đặc biệt duy trì ổn định chất lượng OCOP 4 sao phấn đấu nâng cấp 5 sao. Đồng thời, tăng cường quảng bá sản phẩm trên các kênh như: Youtube, facebook; zalo; Website, Shopee và các cửa hàng OCOP...
Không chỉ dừng lại ở giá trị nông sản, cà phê Mường Ảng đang trở thành “thương hiệu vàng” của Điện Biên, góp phần định vị tỉnh trên bản đồ cà phê Việt Nam và thế giới. Mỗi năm, ngành cà phê mang lại hàng trăm tỷ đồng cho xã Mường Ảng, chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu nông nghiệp. Nhiều hộ dân nhờ cà phê đã thoát nghèo, vươn lên khá giả, xây dựng được nhà cửa khang trang, cho con cái ăn học đến nơi đến chốn.
Sản phẩm cà phê Mường Ảng hiện đã có mặt tại nhiều thị trường khó tính như Nhật Bản, châu Âu, Mỹ. Hạt cà phê Arabica nơi đây thường được xuất khẩu thô, nhưng trong những năm gần đây, tỉnh Điện Biên và các doanh nghiệp đã chú trọng đầu tư chế biến sâu, tạo ra sản phẩm rang xay, cà phê hòa tan, cà phê túi lọc. Việc đa dạng hóa sản phẩm không chỉ tăng giá trị gia tăng, mà còn đáp ứng thị hiếu tiêu dùng hiện đại.
Bên cạnh kinh tế, cà phê Mường Ảng còn mang đậm giá trị văn hóa. Trên những triền đồi phủ xanh cây cà phê, đồng bào dân tộc gắn kết với nhau trong các mùa vụ. Lễ hội cà phê Mường Ảng hằng năm đã trở thành sự kiện văn hóa đặc sắc, nơi người dân giới thiệu sản phẩm, quảng bá thương hiệu và kể câu chuyện về nông sản quê hương. Hình ảnh hạt cà phê nhỏ bé nhưng chứa đựng khát vọng lớn lao – khát vọng đổi thay cuộc sống, vươn ra thế giới.
Cũng nhờ cà phê, Mường Ảng đã phát triển mô hình du lịch trải nghiệm: du khách có thể tham quan vườn cà phê, tham gia thu hái, chế biến và thưởng thức tách cà phê nóng ngay tại nông trại. Mô hình này không chỉ giúp gia tăng thu nhập mà còn nâng cao vị thế sản phẩm, đưa thương hiệu cà phê Mường Ảng trở thành “đại sứ” quảng bá hình ảnh Điện Biên.
Tỉnh Điện Biên đã xác định cà phê là cây trồng chủ lực, gắn với chiến lược phát triển nông nghiệp hàng hóa bền vững. Xã Mường Ảng đang phấn đấu xây dựng chỉ dẫn địa lý cho cà phê, hướng tới trở thành một trong những vùng cà phê Arabica nổi tiếng của cả nước, sánh ngang với Cầu Đất (Đà Lạt) hay Sơn La. Đây không chỉ là mục tiêu kinh tế, mà còn là niềm tự hào của đồng bào các dân tộc nơi núi rừng Tây Bắc.
Ông Tô Trọng Thiện, Bí thư Đảng ủy xã Mường Ảng cho biết, cây cà phê là cây chủ lực trong xóa đói, giảm nghèo cho bà con huyện Mường Ảng (cũ), chất lượng cà phê Arabica trồng tại Mường Ảng đã được các chuyên gia đánh giá cao do có hương vị đặc trưng riêng biệt mà không vùng nào có được. Cà phê là cây chủ lực trong phát triển kinh tế nông nghiệp của huyện Mường Ảng cũ, sản lượng năm 2024 đạt khoảng 50.000 tấn quả tươi, tổng doanh thu ước tính gần 600 tỷ đồng. Mùa thu hoạch tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn người lao động, với thu nhập từ 7,5 - 9 triệu đồng/người/tháng. Từ đó, cà phê Arabica Mường Ảng được gọi là cây “xóa đói, giảm nghèo” cho người dân nông thôn miền núi.
Mới đây, UBND tỉnh Điện Biên phê duyệt bản đồ chỉ dẫn địa lý cho cà phê Mường Ảng và chè Shan tuyết Tủa Chùa, nâng cao hiệu quả bảo hộ thương hiệu, nâng cao thu nhập cho đồng bào. Đây là nền tảng để tỉnh triển khai hàng loạt giải pháp nâng tầm thương hiệu nông sản hai đặc sản chủ lực.
Cụ thể, về bảo hộ thương hiệu, chỉ dẫn địa lý giúp chống hàng giả, hàng nhái, bảo vệ danh tiếng của sản phẩm; khẳng định nguồn gốc xuất xứ, chất lượng. Có chỉ dẫn địa lý, sản phẩm dễ dàng tiếp cận các thị trường cao cấp, xuất khẩu; đồng thời thuận lợi trong chương trình OCOP, thương mại điện tử. Thêm nữa, khuyến khích doanh nghiệp, hợp tác xã tham gia chế biến sâu, xây dựng chuỗi giá trị; nông dân được hưởng lợi từ giá trị gia tăng. Bảo tồn cây chè Shan tuyết cổ thụ, phát triển cà phê bền vững, góp phần gìn giữ môi trường, đa dạng sinh học, bản sắc địa phương.
Để tận dụng cơ hội, tỉnh Điện Biên đã và đang triển khai các dự án hỗ trợ nông dân về kỹ thuật, vốn, giống, xây dựng nhãn hiệu, tem truy xuất nguồn gốc, đồng thời đẩy mạnh xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm tại các hội chợ trong và ngoài nước.
Việc phê duyệt bản đồ chỉ dẫn địa lý cho cà phê Mường Ảng và chè Shan tuyết Tủa Chùa là bước ngoặt quan trọng trong chiến lược phát triển nông sản chủ lực của Điện Biên. Nhưng hơn thế, đây là niềm hy vọng về một sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số vùng cao.
Từ một loại cây ngoại lai, cà phê nay đã hòa quyện vào hồn đất, hồn người Điện Biên. Hạt cà phê Mường Ảng mang trong mình câu chuyện của sự đổi thay: từ ruộng ngô, nương sắn nghèo nàn thành đồi cà phê trù phú; từ khó khăn thiếu thốn thành no đủ, khấm khá. Nó còn là câu chuyện về ý chí, về khát vọng vươn lên của đồng bào dân tộc, dám bước ra khỏi cái bóng của nghèo đói để tìm một hướng đi mới.
Trong mỗi tách cà phê Mường Ảng, người ta không chỉ thưởng thức vị ngọt chua dịu dàng của Arabica, mà còn cảm nhận được tinh hoa núi đồi, sự bền bỉ của con người nơi biên cương Tổ quốc. Chính điều đó đã làm nên giá trị vượt thời gian, biến cà phê Mường Ảng thành niềm tự hào của Điện Biên và Việt Nam.