Tủa Chùa - xã vùng cao của tỉnh Điện Biên là nơi hội tụ khí hậu mát lạnh quanh năm, địa hình núi đá vôi hiểm trở và hệ sinh thái phong phú. Trong những khu rừng cổ thụ bạt ngàn của các xã Sín Chải, xã Sính Phình, Tủa Chùa… tồn tại hàng chục nghìn cây chè Shan tuyết cổ thụ - thứ “vàng xanh” quý giá của vùng đất rẻo cao.
Những cây chè Shan tuyết nơi đây có tuổi đời hàng trăm năm, thân cây to sù sì, phủ đầy địa y và rêu phong, búp to, trắng mịn, mọc cheo leo giữa núi đá. Người Mông ở Tủa Chùa vẫn truyền nhau rằng: “Cây chè sống lâu hơn cả người già trong bản”. Với họ, chè không chỉ là cây trồng, mà là một phần hồn vía, văn hóa, một chứng nhân bền bỉ giữa núi rừng hoang sơ.
Từng có thời gian, những cây chè cổ thụ bị lãng quên trong rừng sâu, người dân chỉ hái dùng trong nhà, hiếm ai nghĩ đến việc xây dựng thương hiệu hay sản xuất hàng hóa. Nhưng từ khi chính quyền huyện Tủa Chùa (nay là xã Tủa Chùa) xác định chè Shan tuyết là cây công nghiệp chủ lực trong chương trình phát triển nông thôn bền vững giai đoạn 2020-2025, một hành trình mới bắt đầu. Cây chè được đánh thức giá trị, được bảo tồn như báu vật, được nâng tầm thương hiệu bằng bàn tay và ý chí của đồng bào người Mông.
Chè Shan tuyết - món quà tinh túy từ đại ngàn Tủa Chùa mang trong mình hương vị của núi rừng, khí trời và bàn tay cần mẫn của đồng bào Mông. Những búp chè trắng mịn, phủ lớp tuyết bạc tự nhiên, được hái vào buổi sớm khi sương còn vương trên lá, ướp đẫm hơi sương và thanh khí của rẻo cao. Khi pha, nước trà óng vàng như mật, sóng sánh ánh nắng đầu ngày, hương thơm dịu nhẹ lan tỏa như tiếng khèn gọi bạn tình nơi rừng sâu. Vị chè thanh khiết, thoảng đắng đầu môi rồi dịu ngọt nơi cuống họng, để lại dư âm nhẹ nhàng như một bản tình ca Tây Bắc. Mỗi gói chè Shan tuyết không chỉ là sản vật quý hiếm, mà còn là kết tinh của đất trời, là hơi thở của những cánh rừng già trăm tuổi, là tâm huyết của người giữ rừng, giữ giống chè cổ.
Theo thống kê, toàn tỉnh có hơn 8.000 cây chè Shan tuyết cổ thụ quý hiếm. Nhờ khí hậu đặc biệt, mỗi năm cây chè có thể cho từ 3-4 lứa búp tươi, mỗi cây đạt năng suất khoảng 16 kg búp/năm. Qua sơ chế, mỗi cây cho ra khoảng 3 kg chè khô, với giá bán trung bình từ 400.000 đến 1.500.000 đồng/kg - một con số không nhỏ đối với vùng cao nghèo.
Người dân dần nhận ra giá trị kinh tế thực sự của những búp chè được ướp trong hương núi, vị trời. Họ học cách chăm bón, thu hái đúng kỹ thuật, tham gia các lớp tập huấn sản xuất chè sạch, liên kết với hợp tác xã và doanh nghiệp. Những hộ có nhiều cây chè, như ông Hạng A Chư ở bản Hấu Chua, xã Sín Chải có thể thu nhập hàng trăm triệu đồng mỗi năm. Từ tiền bán chè, người dân có thể xây nhà, mua xe, cho con cái đi học - những điều trước đây họ không dám nghĩ tới.
Không dừng lại ở việc hái bán nhỏ lẻ, nhiều hợp tác xã tại Tủa Chùa như HTX Tả Phìn, HTX Sín Chải… đã thành lập các tổ nhóm sản xuất chè cổ thụ, triển khai chế biến thủ công, đóng gói bài bản và đưa sản phẩm lên sàn thương mại điện tử. Một số sản phẩm đạt chứng nhận OCOP 3 sao, tham gia hội chợ trong và ngoài nước, khẳng định thương hiệu chè cổ thụ Tủa Chùa trên bản đồ nông sản đặc sản Việt Nam.
Sự vào cuộc quyết liệt từ chính quyền, sự đổi thay trong nhận thức của người dân, cùng cơ chế liên kết chuỗi giá trị, đã giúp cây chè từ vùng núi đá hoang vu trở thành trụ cột kinh tế của hàng trăm hộ đồng bào Mông. Tủa Chùa không còn là “vùng trắng nông sản” mà đang từng bước xây dựng hình ảnh “xứ chè cổ thụ” của Điện Biên.
Trong hành trình phục hồi và phát triển chè Shan tuyết Tủa Chùa, không thể không nhắc đến Công ty TNHH Hương Linh - doanh nghiệp bản địa được sáng lập bởi một cô gái người Mông trẻ tuổi, đầy khát vọng. Nguyễn Mỹ Linh, sinh năm 1996, tốt nghiệp ngành trồng trọt tại Hà Nội đã lựa chọn trở về quê nhà để khởi nghiệp từ chính cây chè cổ thụ của bản mình.
Dù gia đình không ủng hộ, bản thân thiếu vốn, thiếu kinh nghiệm thương trường, nhưng Mỹ Linh vẫn quyết tâm làm chè sạch, làm thương hiệu tử tế cho quê hương. Cô mượn sổ đỏ thế chấp ngân hàng, xây xưởng, đi từng bản vận động người dân cùng trồng, cùng chế biến, cùng bán. Từ năm 2018 đến nay, Công ty TNHH Hương Linh đã liên kết được với hơn 500 hộ dân, phát triển vùng nguyên liệu gần 200 ha, thu mua chè tươi từ 7.000 cây cổ thụ.
Hương Linh xây dựng chuỗi sản xuất khép kín, tiêu chuẩn hóa quy trình từ thu hái, sơ chế, sao sấy đến đóng gói. Các sản phẩm của công ty đã đạt tiêu chuẩn xuất khẩu, có mặt tại thị trường châu Á, châu Âu và nhận được phản hồi tích cực từ người tiêu dùng. Trong năm 2023, doanh thu đạt khoảng 2 tỷ đồng, sản lượng gần 9 tấn chè khô - một con số rất đáng nể với một doanh nghiệp khởi nghiệp nông thôn.
Không chỉ tạo thu nhập ổn định cho hàng trăm lao động địa phương, Nguyễn Mỹ Linh còn là cầu nối đưa thanh niên vùng cao tham gia khởi nghiệp, xây dựng kinh tế cộng đồng. Cô chia sẻ: “Nếu mình không làm, chè cổ thụ sẽ mãi bị lãng quên. Giữ được cây chè là giữ được linh hồn bản làng”. Từ hành trình của Hương Linh, một mô hình khởi nghiệp nông nghiệp bền vững đang được hình thành ngay giữa Tủa Chùa - mảnh đất từng được xem là “vùng khó nhất của Điện Biên”.
"Khoảng 2 năm trở lại đây, vùng chè Shan tuyết Tủa Chùa có nhiều khởi sắc khi các nhà sản xuất ở trong và ngoài nước biết và đến khảo sát trực tiếp. Bên cạnh đó, người dân cũng đã kết hợp sản xuất và du lịch trải nghiệm đồi chè, tạo sự phát triển bền vững. Chúng tôi cũng đẩy mạnh sản xuất các sản phẩm trà mang chất lượng và giá trị cao, định hướng sản phẩm đặc sản cao cấp để xuất khẩu, nâng tầm vị thế cho vùng chè Shan tuyết Tủa Chùa", Linh cho hay. Công ty TNHH Hương Linh đã mở thêm một văn phòng ở trung tâm Điện Biên để phát triển và quảng bá thương hiệu chè Shan tuyết cổ thụ của Tủa Chùa. Hiện tại công ty có 3 sản phẩm chè đạt OCOP là: Diệp Thanh Trà – Trà xanh Shan Tuyết Sính Phình, Diệp Thanh Trà – Trà xanh Shan Tuyết cổ thụ Tủa Chùa, Diệp Thanh Trà – Bạch trà Mẫu Đơn. Hai sản phẩm Hồng trà Shan tuyết và Phổ nhĩ trà đã được cấp OCOP 3 sao năm 2024.
Không chỉ dừng lại ở việc trồng, chăm sóc, người dân Tủa Chùa đang từng bước xây dựng thương hiệu cho sản phẩm chè cổ thụ. Cùng với Công ty TNHH Hương Linh, một số hợp tác xã tại xã Tả Phìn, Sín Chải, Tả Sìn Thàng đã đầu tư máy móc chế biến, đóng gói bao bì, kết hợp quảng bá sản phẩm trên các sàn thương mại điện tử, hội chợ OCOP. Chè cổ thụ Tủa Chùa hiện đã có mặt tại nhiều tỉnh, thành lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và được người tiêu dùng đánh giá cao về chất lượng và mùi vị.
Hiện trên địa bàn xã đã có nhiều hợp tác xã, tổ hợp tác thu mua và chế biến chè như HTX Nông nghiệp Sinh thái Tả Phìn, HTX Chè cổ thụ Sín Chải… Các đơn vị này đóng vai trò quan trọng trong liên kết “4 nhà” và là đầu mối tiêu thụ sản phẩm cho hàng trăm hộ dân.
Chính quyền xã Tủa Chùa cũng đang tích cực phối hợp với các ngành chức năng để quy hoạch, bảo tồn và phát triển vùng chè cổ, đồng thời hỗ trợ người dân kỹ thuật chăm sóc, thu hái, chế biến, hướng tới sản xuất theo chuỗi giá trị và đạt chuẩn OCOP.
Cây chè Shan tuyết không chỉ mang lại giá trị kinh tế, mà còn là biểu tượng văn hóa, là di sản thiên nhiên cần được bảo vệ. Năm 2022, 100 cây chè Shan tuyết cổ thụ ở Sín Chải và Hấu Chua (nay là xã Quài Tở) đã được công nhận là “Cây di sản Việt Nam”. Đây là niềm tự hào lớn của người dân bản địa, là sự ghi nhận xứng đáng cho những nỗ lực gìn giữ và phát huy nguồn gen quý hiếm của núi rừng Tây Bắc.
Trong tương lai, xã Tủa Chùa đặt mục tiêu mở rộng diện tích chè lên trên 700 ha, phát triển thêm các sản phẩm trà hữu cơ cao cấp, tăng cường xúc tiến thương mại và kết nối du lịch cộng đồng. Những trải nghiệm như hái chè cổ thụ, thưởng trà trên đỉnh núi, hòa mình vào văn hóa Mông… sẽ là nét đặc sắc để thu hút du khách và gia tăng giá trị cho cây chè.
Để làm được điều đó, chính quyền địa phương, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư cần tiếp tục chung tay. Cần hỗ trợ kỹ thuật canh tác sạch, quy hoạch vùng nguyên liệu, xây dựng hạ tầng chế biến hiện đại, quảng bá thương hiệu một cách bài bản. Chè Tủa Chùa không chỉ là sản phẩm của một địa phương, mà còn có thể trở thành biểu tượng nông sản đặc trưng của vùng Tây Bắc trên thị trường quốc tế.
Cây chè Shan tuyết Tủa Chùa không chỉ là câu chuyện của một loại cây trồng, mà là hành trình hồi sinh một vùng đất, một cộng đồng, một bản sắc. Từ di sản bị lãng quên, chè Shan tuyết đã trở thành sinh kế bền vững, là niềm tự hào của đồng bào Mông, là minh chứng sống động cho sức mạnh của khát vọng và ý chí con người. Và hơn hết, là lời nhắc nhở rằng: giữa thiên nhiên hoang sơ, giá trị thực sự không nằm ở sự lớn lao, mà ở cách ta trân trọng và phát huy những gì đã có từ ngàn đời.