Mộc Châu (Sơn La) từ lâu được biết đến như một cao nguyên trù phú, khí hậu quanh năm mát mẻ, cảnh quan núi non hùng vĩ. Nhưng chỉ trong một thập niên trở lại đây, mảnh đất này mới thực sự “thức giấc” với hướng đi mới: phát triển du lịch nông nghiệp gắn liền với sản xuất nông – lâm nghiệp.
Theo thống kê, toàn thị xã Mộc Châu (cũ) có trên 20.500 ha đất canh tác nông nghiệp, trong đó hơn 11.400 ha cây ăn quả, hơn 2.100 ha chè cùng hàng trăm ha rau màu, nhà kính, nhà lưới. Hàng nghìn ha sản xuất đã đạt tiêu chuẩn VietGAP và GlobalGAP. Đây chính là nền tảng vững chắc để xây dựng các tour trải nghiệm, đưa nông nghiệp trở thành “sản phẩm du lịch” độc đáo.
Đến phường Mộc Châu hôm nay, du khách không chỉ chụp ảnh bên những đồi chè xanh mướt hay thảm hoa cải trắng bạt ngàn, mà còn trực tiếp bước vào trải nghiệm làm nông dân. Các mô hình tiêu biểu có thể kể đến: du lịch chè tại các đồi chè Vinatea, Mộc Sương; tour hái dâu tây tại vườn ở xã Cò Nòi; hay tham quan các trang trại rau màu ứng dụng công nghệ cao.
Tại đây, du khách tận tay hái quả, thưởng thức sản phẩm tươi ngay tại vườn, đồng thời tìm hiểu về quy trình sản xuất nông nghiệp sạch, thân thiện môi trường. Nhiều nông trại còn kết hợp dịch vụ lưu trú homestay, tạo nên chuỗi giá trị du lịch - nông nghiệp hoàn chỉnh.
Mộc Châu không chỉ dừng ở trải nghiệm sản xuất, mà còn tổ chức nhiều lễ hội gắn với mùa hoa, mùa quả: Ngày hội hái mận hậu, Lễ hội chè, Lễ hội hoa sơn tra, Lễ hội cà phê Arabica. Những sự kiện này trở thành hoạt động quảng bá, tiêu thụ nông sản hiệu quả. Người dân không còn loay hoay tìm đầu ra cho sản phẩm, bởi du khách chính là “cầu nối” tiêu thụ tự nhiên, trực tiếp.
Theo UBND phường Mộc Châu, việc phát triển du lịch nông nghiệp đã giúp “du khách không chỉ đến tham quan mà còn trải nghiệm sản xuất, tìm hiểu đời sống văn hóa đồng bào dân tộc. Qua đó, nông sản địa phương được quảng bá, tiêu thụ ngay tại chỗ, đem lại thu nhập cho bà con”.
Du lịch nông nghiệp ở Mộc Châu đang thực sự trở thành giải pháp kép: vừa nâng cao giá trị nông sản, vừa tạo thêm sinh kế cho hàng nghìn hộ dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số.
Cùng với Mộc Châu, Sơn La đã đẩy mạnh phát triển du lịch từ nông lâm nghiệp. Bà Cầm Thị Phong, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Sơn La chia sẻ: Với diện tích tự nhiên hơn 1,4 triệu ha, trong đó trên 85% là đồi núi dốc, Sơn La đã xác định phát triển mô hình nông lâm kết hợp là hướng đi chiến lược. Các mô hình trồng cây ăn quả kết hợp chăn nuôi dưới tán rừng, cà phê, chè xen mắc ca hay trám đen - cà phê - cây dược liệu đã và đang góp phần tăng thu nhập, cải thiện sinh kế, bảo vệ rừng và đất dốc. Đến hết năm 2023, diện tích áp dụng các mô hình sản xuất nông lâm kết hợp ở Sơn La đạt khoảng 15.000 ha, nhiều hộ dân thu nhập từ 200 - 400 triệu đồng/ha/năm.
Đặc biệt, việc gắn kết các vùng cây ăn quả, chè, cà phê cùng cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ của Sơn La đang mở ra hướng phát triển mới, đóng góp cho mục tiêu tăng trưởng xanh, phát triển bền vững và thực hiện cam kết giảm phát thải của Việt Nam.
Về phía các doanh nghiệp, hợp tác xã Aratay Coffee là ví dụ điển hình. Mô hình cà phê xen mắc ca, cây ăn quả, cây dược liệu dưới tán rừng không chỉ cải tạo đất, nâng cao năng suất, mà còn tạo nên cảnh quan sinh thái phục vụ du lịch trải nghiệm. Bà Cầm Thị Mòn, Giám đốc HTX cho biết, khách du lịch đến đây không chỉ thưởng thức cà phê sạch đạt OCOP 4 sao mà còn được tận mắt chứng kiến cách người dân canh tác, nghe những câu chuyện về bản làng, hòa mình vào đời sống cộng đồng. Nhờ đó, thu nhập của nhiều hộ tăng lên 200-250 triệu đồng/năm, đồng thời du lịch cộng đồng phát triển, bản sắc văn hóa dân tộc được bảo tồn.
Mô hình này cho thấy sản phẩm nông nghiệp miền núi sẽ khó có sức cạnh tranh nếu chỉ dừng lại ở “nông sản thô”. Khi kết hợp với du lịch, sản phẩm trở thành “đại sứ văn hóa” đưa câu chuyện bản địa đến với du khách, giúp người tiêu dùng nhớ và gắn bó hơn. Đây là con đường vừa nâng cao giá trị kinh tế, vừa góp phần giữ gìn môi trường và bản sắc văn hóa vùng cao.
Nếu Mộc Châu là “thủ phủ” chè và cây ăn quả, thì Lâm Đồng lại ghi dấu ấn với mô hình dâu tằm - dâu tây, đang mang lại hiệu quả rõ rệt cho đồng bào dân tộc.
Ở những xã vùng cao nghèo nhất của Lâm Đồng, những năm gần đây, bà con đã thoát nghèo nhờ mô hình trồng dâu, nuôi tằm kết hợp du lịch cộng đồng. Với điều kiện đất đai ven sông, khí hậu phù hợp, hàng trăm hộ dân đã tham gia trồng dâu, bán kén cho hợp tác xã và doanh nghiệp. Giá kén ổn định 180-200 nghìn đồng/kg, mang lại nguồn thu khá vững.
Ông Liêng Hót Ha Hai - Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã Đam Rông 3 cho biết: “Đến năm 2030, huyện đặt mục tiêu phát triển trên 1.350 ha dâu, sản lượng kén tằm đạt 2.200 tấn/năm, với hơn 2.500 hộ tham gia, trong đó có hơn 1.000 hộ đồng bào dân tộc thiểu số”. Đây là minh chứng rõ ràng cho hiệu quả kinh tế mà mô hình nông nghiệp gắn với chuỗi giá trị có thể đem lại.
Cũng tại Lâm Đồng, mô hình du lịch dâu tây đang “làm mưa làm gió”. Một ví dụ tiêu biểu là trang trại của chị Trần Thị Hạnh Quyên ở xã Bảo Lâm 1. Từ năm 2019, chị đầu tư 1 ha nhà lưới, hệ thống tưới nhỏ giọt để trồng dâu tây sạch. Mỗi mùa thu hoạch, vườn dâu đón hàng trăm lượt khách tham quan mỗi ngày cuối tuần. Du khách vừa tham quan, vừa hái dâu, vừa thưởng thức ngay tại vườn.
Mô hình này đem lại doanh thu hơn 500 triệu đồng/năm từ bán dâu, cộng thêm nguồn thu dịch vụ du lịch, lưu trú, đưa tổng thu nhập lên tới hàng tỷ đồng. Quan trọng hơn, nó tạo công ăn việc làm cho nhiều lao động địa phương, giúp nông dân yên tâm bám đất.
Lâm Đồng đã tận dụng hiệu quả Chương trình Mục tiêu Quốc gia 1719 và Chương trình giảm nghèo bền vững, hỗ trợ vốn, kỹ thuật, hạ tầng cho bà con vùng dân tộc và miền núi. Tỉnh Lâm Đồng đã hỗ trợ gần 1.880 hộ tham gia mô hình sản xuất nông nghiệp gắn với du lịch, trong đó 1.086 hộ nghèo và cận nghèo được cung cấp giống, vật tư, đào tạo kỹ thuật. Nhờ đó, mô hình không chỉ là câu chuyện đơn lẻ, mà dần trở thành giải pháp phát triển bền vững trên diện rộng.
Ông Phạm Ngọc Hà, Giám đốc Công ty Du lịch Phú Cường Tà Đùng Tourist, xã Tà Đùng chia sẻ: “Mối liên kết giữa sản xuất, chế biến và phục vụ du lịch đang dần hình thành nền tảng vững chắc cho mô hình du lịch nông nghiệp chuyên nghiệp. Các sản phẩm như sầu riêng, bơ, cà phê, thanh long, măng cụt… không chỉ được tiêu thụ tại chỗ mà còn được chế biến sâu, gia tăng giá trị, phục vụ du khách và xuất khẩu”.
Điểm chung của Mộc Châu, Đam Rông hay Đồng Văn là đều đã biến hoạt động nông nghiệp truyền thống thành sản phẩm du lịch. Tuy nhiên, thách thức lớn đặt ra là làm thế nào để nhân rộng, biến trải nghiệm nhỏ lẻ thành chuỗi giá trị lớn, có tính lan tỏa toàn vùng.
Muốn vậy, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp - chính quyền. Doanh nghiệp đóng vai trò dẫn dắt thị trường, đảm bảo đầu ra và tiêu chuẩn sản xuất. Chính quyền hỗ trợ chính sách, hạ tầng và quảng bá. Nông dân, đồng bào dân tộc chính là “chủ thể” trực tiếp làm ra sản phẩm và dịch vụ.
Du lịch nông nghiệp không chỉ đem lại thu nhập cho bà con, mà còn góp phần bảo tồn văn hóa bản địa. Các lễ hội, tour trải nghiệm giúp du khách hiểu rõ hơn về phong tục, tập quán, nghề truyền thống của đồng bào. Văn hóa bản địa nhờ đó được lan tỏa, trở thành một phần của sản phẩm du lịch. Đây là lợi ích kép, vừa tăng trưởng kinh tế, vừa gìn giữ bản sắc.
Để mô hình du lịch nông nghiệp trở thành động lực quốc gia, cần định hình một chiến lược tổng thể. Sơn La có thể trở thành trung tâm du lịch nông nghiệp vùng Tây Bắc, gắn với chè, cà phê, hoa quả ôn đới. Lâm Đồng là điểm nhấn vùng Tây Nguyên với dâu tằm, dâu tây, rau hoa công nghệ cao. Sự liên kết vùng sẽ tạo ra tuyến du lịch nông nghiệp trải dài, thu hút khách trong và ngoài nước.
Du lịch nông nghiệp, từ những đồi chè, vườn cà phê Aratay ở Mộc Châu đến những vườn dâu tằm, dâu tây ở Lâm Đồng đang chứng minh sức mạnh thực sự trong việc giúp đồng bào dân tộc thiểu số thoát nghèo bền vững. Đây không chỉ là giải pháp kinh tế, mà còn là cách bảo tồn văn hóa, kết nối cộng đồng và mở rộng thị trường tiêu thụ nông sản.
Con đường phía trước còn nhiều thách thức, từ hạ tầng, quản lý đến quảng bá thương hiệu. Nhưng với sự đồng hành của Nhà nước, doanh nghiệp và chính người dân, du lịch nông nghiệp chắc chắn sẽ trở thành “cánh cửa vàng” để vùng cao vươn lên, góp phần khẳng định vị thế của nông sản và văn hóa Việt Nam trên bản đồ thế giới.