Ở miền núi Tây Bắc, hạt gạo không chỉ đơn thuần là lương thực mà còn là “linh hồn” của cuộc sống. Mỗi mùa vụ, trên những thửa ruộng bậc thang chênh vênh giữa mây trời, bà con đồng bào dân tộc thiểu số H’Mông, Dao, Nùng, Dáy lại tất bật với công việc gieo cấy, thu hoạch Séng Cù. Những hạt gạo trắng ngà, thơm dẻo trở thành phần không thể thiếu trong mâm cơm gia đình, trong lễ hội truyền thống, trong những nghi lễ cúng thần núi, thần nước.
Lúa Séng Cù có thời gian sinh trưởng ngắn, mỗi năm trồng 2 vụ, mỗi vụ kéo dài 4 - 6 tháng, năng suất trung bình đạt 40 - 50 tạ/ha. Người trồng tại Mường Khương cho biết, gạo Séng Cù dài, cứng hơn gạo tẻ thường, mùi thơm nhẹ, khi nấu cho cơm dẻo, mềm, thơm dịu như mùi hoa rừng, không cứng.
Đặc biệt, cơm Séng Cù giữ được độ dẻo thơm ngay cả khi nguội, điều mà ít loại gạo nào sánh được. Những đặc tính này không phải ngẫu nhiên mà có. Chúng là kết quả của thổ nhưỡng đặc thù, khí hậu ôn hòa của thung lũng Mường Lò, cùng với kinh nghiệm canh tác được truyền từ đời này sang đời khác của bà con. Danh hiệu OCOP là sự bảo chứng cho chất lượng và giá trị văn hóa độc đáo của sản phẩm, mở ra một chương mới cho hạt gạo này trên bản đồ nông sản Việt Nam.
Cơm Séng Cù thường được bà con nấu để đãi khách quý. Đó không chỉ là sự mến khách mà còn là cách để giới thiệu tinh hoa lao động, tinh hoa đất trời. Từ bao đời nay, hạt gạo Séng Cù gắn với những câu chuyện bản làng, với tập quán canh tác ruộng bậc thang, thể hiện sự gắn bó bền chặt giữa con người và thiên nhiên.
Về mặt kinh tế, Séng Cù chính là “cây lúa vàng” của nhiều huyện vùng cao. Tại Lào Cai, đặc biệt ở Bát Xát, Mường Khương, Bắc Hà, giống lúa Séng Cù đã trở thành sản phẩm nông nghiệp chủ lực, góp phần cải thiện thu nhập và giảm nghèo bền vững. Ở Điện Biên, những cánh đồng Séng Cù cũng đang được khuyến khích mở rộng, hình thành vùng sản xuất hàng hóa tập trung.
Điểm khác biệt lớn nhất của Séng Cù so với các giống gạo phổ biến khác nằm ở hình dáng, màu sắc và hương vị. Hạt gạo thon dài, có màu trắng ngà tự nhiên, không trong bóng như gạo xát kỹ. Khi nấu, cơm cho vị ngọt thanh, thơm nhẹ như hương cốm, dẻo nhưng không nát, để nguội vẫn mềm. Đây chính là ưu điểm khiến Séng Cù được người tiêu dùng trong nước và cả khách nước ngoài ưa chuộng.
Không chỉ ngon miệng, Séng Cù còn giàu dinh dưỡng. Kết quả phân tích từ các cơ quan chuyên môn cho thấy loại gạo này chứa nhiều vitamin nhóm B, vitamin E, hàm lượng protein, chất xơ và khoáng chất cao hơn gạo thường. Chính vì vậy, Séng Cù được đánh giá là gạo “sạch và lành”, phù hợp với xu hướng tiêu dùng hiện đại, khi người dân thành thị ngày càng quan tâm đến thực phẩm có lợi cho sức khỏe.
Ông Giàng Seo Chư - Giám đốc HTX Nông nghiệp Bản Lầu (xã Mường Khương, Lào Cai) chia sẻ: “Gạo Séng Cù là niềm tự hào của người dân nơi đây. HTX chúng tôi đang duy trì gần 50 ha lúa Séng Cù theo hướng hữu cơ. Bà con không dùng thuốc hóa học mà tận dụng phân hữu cơ và nguồn nước tự nhiên. Nhờ vậy, gạo giữ được hương vị đặc trưng và bán với giá cao hơn so với gạo thường. Hiện nay, mỗi kilôgam gạo Séng Cù của HTX được bán ra thị trường từ 40.000 - 50.000 đồng, mang lại thu nhập ổn định cho các hộ thành viên”.
Những lời chia sẻ từ HTX cho thấy vai trò trung tâm của mô hình kinh tế tập thể trong việc duy trì và phát triển thương hiệu Séng Cù. Nhờ có sự liên kết sản xuất, gạo Séng Cù không chỉ dừng lại ở quy mô hộ gia đình mà còn bước vào hệ thống phân phối hiện đại.
Tại Điện Biên, gạo Séng Cù được trồng chủ yếu trên cánh đồng Mường Thanh, với diện tích gieo cấy mỗi vụ khoảng 4.000 - 4.500 ha. Các xã như Thanh Yên, Thanh Hưng, Thanh An và Thanh Xương thuộc huyện Điện Biên là những vùng sản xuất lớn. Năng suất trung bình của các giống lúa tại đây đạt từ 60 - 64 tạ/ha, trong đó giống Vai gãy cho năng suất cao nhất với 66,67 tạ/ha, thấp nhất là 61,02 tạ/ha đối với Bắc thơm số 7.
Từ năm 2016, gạo Séng Cù “Mường Khương - Bát Xát” đã được cấp chỉ dẫn địa lý, đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc khẳng định thương hiệu trên thị trường. Đây là cơ sở pháp lý để bảo vệ người sản xuất trước vấn nạn gạo giả, gạo nhái, đồng thời mở ra cánh cửa cho sản phẩm tham gia sâu hơn vào các kênh thương mại lớn.
Tuy nhiên, thực tế thị trường cho thấy Séng Cù vẫn đối mặt nhiều khó khăn. Do nhu cầu cao, nhiều nơi đã trà trộn gạo khác rồi bán dưới tên “Séng Cù”. Việc thiếu đồng bộ trong bao bì, tem nhãn, truy xuất nguồn gốc khiến người tiêu dùng khó phân biệt thật - giả. Điều này không chỉ ảnh hưởng tới niềm tin thị trường mà còn làm giảm giá trị của sản phẩm gốc.
Bà Nguyễn Thị Hạnh - Phó Giám đốc HTX Nông nghiệp Bản Sen (xã Bát Xát, Lào Cai) cho biết: “HTX chúng tôi đã đầu tư hệ thống bao bì có mã QR để truy xuất nguồn gốc. Người tiêu dùng chỉ cần quét mã sẽ biết rõ gạo được trồng tại đâu, thu hoạch thời điểm nào. Tuy nhiên, để làm được điều này cần sự hỗ trợ lớn về vốn, kỹ thuật và kết nối thị trường từ các cơ quan chức năng.”
Ở khía cạnh kinh tế, Séng Cù tuy có giá bán cao hơn gạo thường nhưng năng suất lại thấp. Người dân phải gieo trồng trên ruộng bậc thang, địa hình phức tạp, canh tác chủ yếu thủ công nên chi phí lớn. Vì vậy, để phát triển bền vững, cần những giải pháp đồng bộ: cải thiện giống, ứng dụng khoa học công nghệ nhưng vẫn bảo tồn được hương vị đặc trưng; đồng thời xây dựng chuỗi liên kết từ sản xuất - chế biến - tiêu thụ.
Trong những năm gần đây, gạo Séng Cù đã bắt đầu có mặt tại các siêu thị lớn ở Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, thậm chí xuất khẩu thử nghiệm sang một số thị trường châu Âu và Nhật Bản. Người tiêu dùng đô thị ưa chuộng sản phẩm này không chỉ vì hương vị mà còn vì câu chuyện gắn với bản sắc vùng cao, với lối canh tác truyền thống thân thiện môi trường.
Sự phát triển thương hiệu Séng Cù cũng gắn liền với định hướng xây dựng “mỗi xã một sản phẩm - OCOP” của Chính phủ. Nhiều địa phương Tây Bắc đã lựa chọn Séng Cù là sản phẩm OCOP chủ lực, qua đó tạo thêm lợi thế trong quảng bá, xúc tiến thương mại.
Ông Phàn A Vàng - thành viên HTX Lúa gạo Séng Cù Yên Bái bày tỏ: “Trước đây, gạo nhà tôi chỉ bán quanh bản với giá rẻ. Giờ đây nhờ tham gia HTX và chương trình OCOP, gạo Séng Cù đã có chỗ đứng tại siêu thị. Người dân có động lực chăm sóc ruộng nương tốt hơn, giữ gìn giống gạo quý. Điều quan trọng là chúng tôi có niềm tin rằng hạt gạo vùng cao có thể sánh vai cùng đặc sản các vùng miền khác”.
Triển vọng phát triển Séng Cù vì thế không chỉ dừng lại ở chuyện “cơm ăn hằng ngày”, mà còn gắn với chiến lược phát triển thương hiệu nông sản vùng cao, góp phần nâng cao thu nhập cho đồng bào dân tộc, bảo vệ môi trường sinh thái và quảng bá hình ảnh đất nước.
Tại Điện Biên, bà Chu Thị Thanh Xuân - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Điện Biên cho biết, thời gian qua, Điện Biên đã và đang đầu tư phát triển vùng nguyên liệu và nâng cao chất lượng sản phẩm nông sản hướng tới xuất khẩu. Theo đó, việc đảm bảo quy trình kỹ thuật, kiểm soát nguồn gốc sản phẩm và tuân thủ tiêu chuẩn xuất khẩu là những yếu tố then chốt để đưa sản phẩm gạo nói chung và gạo Séng Cù Điện Biên nói riêng đạt chất lượng cao, phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế.
Séng Cù - giống gạo dẻo ngọt của vùng cao Tây Bắc đang từng bước khẳng định vị thế đặc sản quốc gia. Từ những thửa ruộng bậc thang ngút ngàn mây trắng, hạt gạo nhỏ bé ấy đã nuôi sống bao thế hệ, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa và trở thành sản phẩm kinh tế chủ lực.
Để gạo Séng Cù Mường Lò thực sự bứt phá và mang lại lợi ích tối đa cho bà con, việc tích hợp sản phẩm vào chuỗi cung ứng số là định hướng chiến lược. Đây là con đường giúp hạt gạo vượt qua những giới hạn địa lý truyền thống, tiếp cận trực tiếp với người tiêu dùng trên phạm vi rộng lớn, từ nội địa đến quốc tế.
Việc đầu tư vào hệ thống truy xuất nguồn gốc số hóa là bước đi nền tảng. Mỗi bao gạo Séng Cù OCOP cần có mã QR code hoặc công nghệ blockchain tích hợp, cho phép người tiêu dùng quét mã và tìm hiểu toàn bộ hành trình của hạt gạo: từ đồng ruộng cụ thể nào, quá trình canh tác theo chuẩn nào (ví dụ, tiêu chuẩn hữu cơ của Nhật Bản hay Mỹ), đến ngày thu hoạch và chế biến. Sự minh bạch này không chỉ xây dựng niềm tin tuyệt đối mà còn là yếu tố then chốt để thâm nhập các thị trường khó tính, nơi yêu cầu về nguồn gốc và quy trình sản xuất rất cao.
Bên cạnh đó, cần phát triển các giải pháp logistics thông minh cho nông sản. Gạo tuy không phải là sản phẩm quá nhạy cảm như trái cây tươi, nhưng việc tối ưu hóa chuỗi vận chuyển, sử dụng kho bãi đạt chuẩn và công nghệ quản lý kho hàng tự động sẽ đảm bảo chất lượng gạo được giữ vững từ đồng ruộng đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Việc hợp tác với các công ty logistics chuyên nghiệp, có kinh nghiệm vận chuyển nông sản cao cấp, sẽ giảm thiểu rủi ro và chi phí cho bà con.
Những nỗ lực của các HTX trong việc tổ chức sản xuất, bảo vệ thương hiệu, ứng dụng truy xuất nguồn gốc cho thấy hướng đi bền vững và phù hợp. Gạo Séng Cù - thức quà thơm thảo của Tây Bắc hoàn toàn có thể vươn xa bằng chính chất lượng và sự nỗ lực của đồng bào.