Lạng Sơn là tỉnh miền núi biên giới, có tới hơn 80% diện tích là đồi núi, nơi sinh sống của đông đảo đồng bào dân tộc thiểu số. Với khí hậu và thổ nhưỡng đặc thù, tỉnh hội tụ nhiều sản vật quý, từ na Chi Lăng, hồi Văn Quan, thạch đen Tràng Định đến rau củ vùng cao. Thêm vào đó là những món ẩm thực nổi tiếng như vịt quay, phở chua, lạp xưởng hun khói,… những sản phẩm không chỉ là nguồn thu nhập quan trọng mà còn gắn bó mật thiết với văn hóa địa phương.
Thực tế, những sản vật ấy từ lâu đã là nguồn sống, là kế sinh nhai chủ yếu của hàng chục nghìn hộ nông dân vùng cao, giúp họ duy trì cuộc sống trên vùng đất khắc nghiệt. Nhưng trong bối cảnh thị trường ngày càng khắt khe, khi nhu cầu tiêu dùng chuyển dịch sang sản phẩm chất lượng, truy xuất rõ nguồn gốc, thì sản phẩm của bà con vẫn chưa tạo ra bước đột phá.
Ông Lã Đức Đoàn, Trưởng phòng Quản lý Thương mại (Sở Công Thương Lạng Sơn), thẳng thắn: “Liên kết chuỗi sản xuất - chế biến - tiêu thụ chính là then chốt để đảm bảo đầu ra cho sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Nếu thiếu sự liên kết, người dân sẽ dễ rơi vào vòng luẩn quẩn được mùa mất giá, thu nhập bấp bênh, và rất khó để thoát nghèo bền vững”.
Hiện nay, những điểm nghẽn lớn nhất có thể nhìn thấy rõ. Thứ nhất, sản phẩm nông sản mang tính mùa vụ, nguồn cung thiếu ổn định, khiến doanh nghiệp khó đặt hàng dài hạn. Thứ hai, hầu hết cơ sở chế biến có quy mô nhỏ, thậm chí siêu nhỏ, công nghệ lạc hậu, số lượng doanh nghiệp chế biến sâu rất ít so với tiềm năng. Thứ ba, hạ tầng logistics, hệ thống kho lạnh, sơ chế hiện đại còn thiếu, dẫn đến sản phẩm dễ hư hỏng sau thu hoạch, giảm chất lượng và giá trị. Thứ tư, sự liên kết giữa nông dân, HTX và doanh nghiệp còn rời rạc, hợp đồng bao tiêu chưa phổ biến, nhiều vùng nguyên liệu chưa có mã số trồng, làm cho chuỗi giá trị dễ đứt gãy.
Những hạn chế ấy khiến không ít hộ dân, dù sở hữu sản phẩm đặc sản quý, vẫn loay hoay trong vòng nghèo đói. Khi thị trường biến động, bà con dễ bị ép giá, thu nhập giảm sút, đời sống bấp bênh.
Tuy còn nhiều khó khăn, nhưng cơ hội để nông sản và đặc sản xứ Lạng trở thành động lực giảm nghèo là rất lớn. Lợi thế đầu tiên chính là bản sắc sản phẩm. Na Chi Lăng, hồi Văn Quan, thạch đen Tràng Định… không chỉ có chất lượng cao mà còn gắn liền với địa danh, trở thành tài sản thương hiệu vô giá. Đây là điều mà thị trường hiện đại ngày càng coi trọng, là tính bản địa, câu chuyện văn hóa gắn liền với sản phẩm.
Thêm vào đó, vị trí địa kinh tế của Lạng Sơn đặc biệt thuận lợi. Là cửa ngõ giao thương Việt - Trung, đồng thời là điểm trung chuyển kết nối ASEAN, tỉnh có lợi thế không nhỏ để đưa sản phẩm vươn ra thị trường quốc tế. Xu hướng tiêu dùng trong và ngoài nước đều đang mở ra cánh cửa lớn cho những sản phẩm nông nghiệp hữu cơ, an toàn, giàu bản sắc.
Ông Trần Thế Kiên, Giám đốc Công ty TNHH Thương mại và Xây dựng Thiên Phú, người khởi nghiệp với mô hình vịt quay Lạng Sơn, chia sẻ: “Sản phẩm của bà con dân tộc thiểu số có chất lượng rất tốt, hương vị riêng biệt mà không nơi nào có. Nhưng nếu chỉ bán thô hoặc chế biến sơ sài thì giá trị khó cao. Với đặc sản vịt quay, chúng tôi thấy rõ rằng chỉ khi chú trọng chế biến bài bản, bảo quản tốt và xây dựng thương hiệu, thì sản phẩm mới tạo được niềm tin với người tiêu dùng, có chỗ đứng trên thị trường”.
Tuy nhiên, cơ hội luôn đi kèm thách thức. Để sản phẩm vươn xa, bà con không chỉ cần sản xuất tốt mà còn phải đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc, năng lực cung ứng ổn định. Nếu chậm thích ứng, sản phẩm dễ rơi vào cảnh “nhiều nhưng chưa mạnh, đặc sắc nhưng chưa bền”, thu nhập của người dân khó cải thiện, mục tiêu giảm nghèo sẽ còn xa vời.
Để sản phẩm vùng dân tộc thiểu số thực sự trở thành động lực giảm nghèo, cần một hệ thống giải pháp đồng bộ. Trước hết, phải phát triển vùng nguyên liệu ổn định. Ông Lã Đức Đoàn nhấn mạnh: “Nếu không có vùng nguyên liệu gắn với hợp đồng bao tiêu dài hạn, bà con sẽ luôn đối diện cảnh ‘được mùa mất giá’. Chính sách cần khuyến khích HTX và doanh nghiệp ký hợp đồng bao tiêu, có cơ chế hỗ trợ sản xuất theo từng vụ, đồng thời đẩy mạnh cấp mã số vùng trồng để đảm bảo truy xuất nguồn gốc”. Đây là nền tảng giúp người dân yên tâm sản xuất, không lo bị ép giá hay mất đầu ra.
Thứ hai, cần hỗ trợ chế biến và bảo quản. Tỉnh nên có chính sách ưu đãi thuế, tín dụng để thu hút doanh nghiệp đầu tư nhà máy chế biến sâu quy mô vừa và lớn. Cùng với đó, hỗ trợ hạ tầng, mặt bằng để hình thành trung tâm dịch vụ hậu cần vùng, với hệ thống kho lạnh, sơ chế hiện đại. Ông Đoàn phân tích: “Nếu không nâng cấp khâu chế biến và bảo quản, sản phẩm của bà con vẫn sẽ dừng lại ở bán thô, giá trị gia tăng thấp, thu nhập vì thế khó cải thiện”.
Ở góc nhìn doanh nghiệp, ông Trần Thế Kiên bổ sung: “Nếu làm tốt khâu chế biến sâu, mẫu mã bao bì bắt mắt, giá trị sản phẩm sẽ tăng gấp nhiều lần. Đồng nghĩa với việc thu nhập của bà con cũng sẽ tăng, góp phần thiết thực vào công cuộc giảm nghèo”.
Thứ ba, thúc đẩy kết nối sản xuất - tiêu thụ. Lạng Sơn cần tăng cường tổ chức hội nghị kết nối cung cầu, thương thảo hợp đồng tập trung, đồng thời hỗ trợ kinh phí xúc tiến thương mại cho doanh nghiệp tham gia. Việc xây dựng mô hình điểm liên kết chuỗi giữa nông dân - HTX - doanh nghiệp - nhà phân phối là rất cần thiết. Theo ông Đoàn: “Khi các bên ngồi lại, ký hợp đồng cụ thể, cam kết sản lượng và chất lượng, thì mới có thể hình thành chuỗi liên kết bền vững, tránh tình trạng ‘được mùa mất giá’ vốn khiến bà con lao đao”.
Thứ tư, nâng cao năng lực thị trường cho người dân. Các chương trình tập huấn về tiêu chuẩn chất lượng, kỹ năng thương mại điện tử, marketing, thiết kế bao bì, xây dựng thương hiệu, đăng ký sở hữu trí tuệ… cần được triển khai mạnh mẽ. Khi bà con được trang bị đầy đủ kiến thức, họ không chỉ sản xuất giỏi mà còn biết cách đưa sản phẩm ra thị trường hiện đại, tăng thu nhập một cách bền vững.
Những giải pháp trên không chỉ giải quyết khó khăn tức thời, mà còn giúp hình thành một hệ sinh thái sản phẩm đặc sản có khả năng cạnh tranh lâu dài. Đây chính là “cánh tay nối dài” của chương trình giảm nghèo bền vững mà Đảng và Nhà nước đã đề ra cho các tỉnh miền núi, trong đó có Lạng Sơn.
Có thể nói, liên kết chuỗi sản xuất - chế biến - tiêu thụ không chỉ là giải pháp thúc đẩy thương mại, mà còn là con đường hiệu quả để giảm nghèo bền vững ở Lạng Sơn. Khi sản phẩm của bà con không còn phụ thuộc vào thương lái nhỏ lẻ, không bị ép giá theo mùa vụ, mà thay vào đó có hợp đồng ổn định, có thương hiệu, có thị trường rộng mở, thì thu nhập của họ mới thực sự được cải thiện.
Khi quả na Chi Lăng, hạt hồi Văn Quan, hay món vịt quay Lạng Sơn xuất hiện trong siêu thị, trên sàn thương mại điện tử, thậm chí xuất khẩu chính ngạch sang thị trường khó tính, đó là lúc giá trị sản phẩm vượt ra ngoài khuôn khổ một món hàng, nó trở thành động lực phát triển, trở thành “tấm vé” giúp bà con thoát nghèo.
Giảm nghèo nhờ phát triển sản phẩm bản địa không chỉ mang ý nghĩa kinh tế, mà còn là cách để bảo tồn văn hóa, gìn giữ bản sắc. Bởi mỗi sản phẩm đặc trưng, từ na, hồi cho đến vịt quay, đều chứa đựng tinh hoa lao động và trí tuệ của đồng bào dân tộc thiểu số. Khi sản phẩm được nâng tầm, văn hóa cũng được lan tỏa, và cuộc sống của bà con ngày càng no ấm.
Nhìn từ thực tế, có thể khẳng định: giảm nghèo bằng liên kết chuỗi chính là cách giảm nghèo thông minh, giảm nghèo bằng tri thức, bằng thị trường, bằng thương mại hiện đại. Đây cũng là con đường để Lạng Sơn vừa nâng cao đời sống nhân dân, vừa khẳng định vị thế sản vật quê hương trên bản đồ kinh tế trong nước và quốc tế.