Ở vùng đất Nguyên Bình (Cao Bằng), mỗi mùa đông về, sương giăng kín đỉnh Phia Oắc, những thửa nương dong riềng đỏ lại nằm yên nghỉ sau một mùa sinh trưởng. Đất đai màu mỡ, khí hậu mát lạnh quanh năm đã nuôi dưỡng những củ dong tròn mẩy, giàu tinh bột, mang đậm văn hoá của núi rừng. Chính từ những củ dong ấy, người dân xóm Phia Đén, xã Thành Công đã tạo nên thứ đặc sản nổi danh là miến dong Phia Đén - một niềm tự hào của vùng cao.
Từ lâu, miến dong Cao Bằng đã nổi tiếng bởi chất lượng tốt, có độ dai, ngon bậc nhất cả nước, có tác dụng tốt đối với hệ tiêu hóa, tim mạch… Chính vì thế, số lượng miến dong Cao Bằng sản xuất ra chưa bao giờ đủ cung cấp cho thị trường. Với giá trị sản xuất trên 150 triệu đồng/ha đất nương rẫy, dong riềng là một trong những loại cây mang lại giá trị kinh tế cao nhất cho bà con đồng bào dân tộc thiểu số ở tỉnh Cao Bằng.
Miến dong Phia Đén được người dân nơi đây coi như “tấm danh thiếp” của bản làng. Không chỉ bởi sợi miến mềm dai, màu ngà tự nhiên, mà còn bởi hương vị ngọt mát, thơm thoang thoảng, gợi nhắc ký ức bát canh ngày Tết trong mỗi gia đình.
Theo người dân địa phương, quá trình làm miến dong tương đối cầu kỳ. Cụ thể, củ dong riềng khi đủ độ già sẽ được thu hoạch, rửa sạch đất cát, cắt bỏ rễ và các phần bị hỏng, sau đó, đưa vào máy nghiền tạo thành hỗn hợp gồm xơ củ và tinh bột. Hỗn hợp này sẽ được những người thợ làm nghề lọc nhiều lần với nước sạch để tách lấy tinh bột, đồng thời loại bỏ chất bẩn. Nước bột có màu trắng trong, không có vẩn đục thì mới là đúng chuẩn. Và bột được để lắng, rồi đem phơi khô, sẽ thu được tinh bột dong riềng nguyên chất nhất.
Từ bột dong riềng, những sợi miến thành phẩm được làm ra bằng cách hòa bột dong với nước lạnh trong xô hoặc thùng đã được vệ sinh sạch sẽ, rồi từ từ thêm nước đun sôi. Công đoạn này cần thực hiện liên tục, nhanh và đều tay để bột chín đều, không vón cục. Tùy theo lượng bột mà người làm nghề miến dong Cao Bằng sẽ thêm nước vào vừa đủ. Bột dong chín tiếp tục được đưa vào máy ép để ép thành sợi miến dai ngon, thơm mềm.
Miến dong Cao Bằng được làm từ 100% tinh bột dong riềng, với kỹ thuật và bàn tay khéo léo từ lâu đời của người làm nghề mà miến này có thể nấu đi nấu lại mà sợi không hề nát. Sợi miến có màu hơi đen hoặc trắng ngà, đây là màu sắc tự nhiên của bột khi làm chín mà không qua bất cứ công đoạn tẩy trắng hay sử dụng phẩm màu nào. Vì thế người tiêu dùng có thể hoàn toàn yên tâm về chất lượng và sự an toàn khi sử dụng sản phẩm miến dong Cao Bằng.
Xóm Phia Đén là nơi có truyền thống làm miến dong lâu đời. Trước kia, đồng bào chỉ làm miến để ăn hoặc biếu tặng người thân. Việc sản xuất rất thủ công, mỗi hộ chỉ làm vài mẻ vào dịp Tết. Thế nhưng cùng với sự lan tỏa danh tiếng, miến dong dần trở thành sinh kế chính của bà con.
Nếu như năm 2015, xã Thành Công chỉ có khoảng 35 hộ làm miến, thì đến nay, con số đã tăng lên trên 100 hộ, sản lượng từ 35 tấn đã vọt lên 175 tấn. Đến nay, sản lượng miến dong Phia Đén đã đạt khoảng 200 tấn mỗi năm, đóng góp quan trọng cho thu nhập của hàng trăm hộ dân.
Nhờ nghề miến, nhiều gia đình trong xóm đã có thu nhập ổn định, thậm chí một số hộ lãi ròng hàng trăm triệu đồng/năm. Với người dân nơi đây, làm miến không chỉ là kế sinh nhai, mà còn là cách giữ gìn bản sắc và tự hào về sản phẩm quê hương.
Miến dong Phia Đén nổi tiếng bởi quy trình sản xuất hoàn toàn thủ công và tuân thủ chặt chẽ các bí quyết truyền thống. Củ dong sau khi thu hoạch được rửa sạch, nghiền lấy bột, lọc nhiều lần để loại bỏ xơ. Nước bột dong sau đó lắng lại, gạn bỏ phần bẩn, giữ lại tinh bột trong.
Tinh bột này được pha trộn theo tỷ lệ riêng, đem nấu thành hồ đặc, rồi tráng thành lá, cắt sợi và phơi khô tự nhiên. Từng phên miến trắng ngà, óng ánh dưới nắng như dải lụa, phảng phất hương đồng nội.
Người Phia Đén không dùng bất kỳ hóa chất nào để tẩy trắng hay làm bóng. Vì thế, sợi miến mang màu ngà tự nhiên hoặc hơi sậm, không quá bắt mắt nhưng lại an toàn, giữ nguyên hương vị nguyên chất. Khi nấu, sợi miến dai, không bở nát, càng nhai càng ngọt, tạo nên sự khác biệt so với nhiều loại miến trên thị trường.
Nắm bắt tiềm năng, chính quyền địa phương đã hỗ trợ xây dựng Làng nghề truyền thống Miến dong Phia Đén tại xã Thành Công. Cùng với đó, sản phẩm miến dong Phia Đén được đăng ký nhãn hiệu tập thể, tiến tới xây dựng nhãn hiệu chứng nhận để nâng cao giá trị.
Việc phát triển theo hướng làng nghề giúp người dân có sự liên kết chặt chẽ hơn, cùng nhau giữ gìn chất lượng, chia sẻ kinh nghiệm và quảng bá sản phẩm. Đây là bước đi cần thiết để sản phẩm không chỉ dừng lại ở phạm vi địa phương mà còn vươn xa ra thị trường trong và ngoài nước.
Đối với người dân Cao Bằng, bát canh miến dong là món ăn không thể thiếu trong mỗi dịp Tết Nguyên đán. Hương vị thanh mát, ngọt lành của miến dong hòa cùng thịt gà ta, nấm hương, mộc nhĩ… tạo nên bát canh ấm cúng, gắn kết tình thân.
Không chỉ ở Cao Bằng, miến dong Phia Đén ngày càng được ưa chuộng ở nhiều tỉnh thành khác. Người con xa xứ mỗi lần trở về đều mang theo vài cân miến làm quà, như mang cả hương núi, vị rừng gửi gắm cho người thân.
Hiện nay, miến dong Phia Đén được bán tại nhiều cửa hàng đặc sản, siêu thị thực phẩm sạch, và qua kênh thương mại điện tử. Giá dao động khoảng 100.000 - 120.000 đồng/kg, tùy loại. Vào dịp Tết, sản phẩm càng “cháy hàng” bởi nhu cầu tăng mạnh.
Tuy nhiên, chính sự nổi tiếng cũng kéo theo nhiều sản phẩm giả, nhái xuất hiện trên thị trường. Nhiều nơi làm miến kém chất lượng nhưng vẫn gắn tên “Phia Đén”, gây ảnh hưởng đến uy tín chung. Đây là thách thức không nhỏ, đòi hỏi phải có biện pháp quản lý, truy xuất nguồn gốc rõ ràng.
Dù đã có bước tiến, nghề miến dong Phia Đén vẫn đối diện nhiều khó khăn. Cụ thể, quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ, phần lớn hộ sản xuất theo quy mô gia đình, thiếu máy móc hiện đại, khiến sản lượng còn hạn chế.
Hạ tầng yếu, đường giao thông vùng cao khó khăn, chi phí vận chuyển lớn, hạn chế việc đưa sản phẩm đi xa. Thời tiết thất thường ảnh hưởng trực tiếp đến công đoạn phơi miến, khiến chất lượng không đồng đều. Chưa kể, nhãn hiệu tập thể đã có, nhưng bảo hộ chưa hoàn thiện, dẫn đến tình trạng làm giả, làm nhái.
Ông Trần Đức Hiếu, Giám đốc HTX Nông sản Tân Việt Á cho rằng, tiềm năng sản xuất, tiêu thụ miến dong của Cao Bằng còn rất lớn. Tuy nhiên năng lực sản xuất còn rất hạn chế. Với tình trạng sản xuất và tiêu thụ kiểu truyền thống như hiện nay thì ngành miến của tỉnh sẽ rất khó phát triển. Nếu muốn có thương hiệu, chúng ta phải đưa được sản phẩm vào siêu thị và các chuỗi tiêu thụ chất lượng cao. Điều này cực khó đối với bà con bởi các hệ thống tiêu thụ này ngoài việc đòi hỏi chất lượng tốt, mẫu mã đẹp, sản lượng lớn mà siêu thị họ đòi triết khấu tới 35% giá trị sản phẩm. Nếu chỉ sản xuất thủ công theo kiểu “lấy công làm lãi” như hiện nay thì chúng ta sẽ không thể làm ăn lớn được.
Mặt khác, nếu không xây dựng được thương hiệu, bà con sẽ đứng trước nguy cơ phá sản bởi hiện nay rất nhiều thương lái ở tỉnh khác dùng hàng kém chất lượng, đóng gói bao bì nhãn mác ghi tên miến Cao Bằng để lừa khách. Khi khách hàng bị lừa, họ sẽ tẩy chay sản phẩm miến Cao Bằng và như thế cả một hệ thống người làm miến và người trồng dong riềng sẽ bị đối mặt nguy cơ phá sản, mất nghiệp.
Để nâng tầm thương hiệu miến dong Phia Đén, tỉnh Cao Bằng xác định cần có chiến lược lâu dài như hoàn thiện nhãn hiệu chứng nhận, đảm bảo truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Phát triển hợp tác xã, liên kết người dân thành chuỗi giá trị, từ trồng dong đến sản xuất, đóng gói, tiêu thụ. Đầu tư cơ sở vật chất, xây dựng nhà phơi, kho bảo quản, áp dụng máy sấy hỗ trợ khi thời tiết bất lợi. Đào tạo kỹ thuật, nâng cao nhận thức về an toàn vệ sinh thực phẩm, bao bì mẫu mã. Đẩy mạnh quảng bá, đưa miến dong Phia Đén tham gia hội chợ, sự kiện ẩm thực, đồng thời mở rộng kênh bán hàng online.
Miến dong Phia Đén không chỉ là món ăn dân dã, mà còn mang giá trị văn hóa đặc sắc. Trong từng sợi miến, người ta thấy hình bóng của núi rừng, mồ hôi lao động, và khát vọng vươn lên của bà con dân tộc thiểu số.
Trong bối cảnh hội nhập, khi nhu cầu ẩm thực ngày càng coi trọng yếu tố sạch, tự nhiên và truy xuất nguồn gốc, miến dong Phia Đén có nhiều cơ hội để chinh phục người tiêu dùng trong và ngoài nước. Đây không chỉ là sản phẩm truyền thống, mà còn có thể trở thành thương hiệu mạnh, góp phần nâng cao vị thế của nông sản Việt Nam.
Giữa nhịp sống hiện đại, khi nhiều sản phẩm công nghiệp chiếm lĩnh thị trường, miến dong Phia Đén vẫn giữ được hồn cốt riêng nhờ sự chân chất, tự nhiên và tình yêu quê hương của người làm.
Mỗi sợi miến không chỉ là tinh bột dong riềng, mà còn là kết tinh của đất, trời, con người Cao Bằng. Giữ gìn và phát triển miến dong Phia Đén không chỉ để làm giàu, mà còn để gìn giữ một nét văn hóa, để thế hệ mai sau còn biết đến, tự hào và tiếp nối.