Trên những dãy núi biên cương Lạng Sơn, hàng vạn hộ đồng bào dân tộc thiểu số vẫn ngày ngày bám đất, bám rừng để gieo trồng và chăn nuôi. Những hạt hồi thơm nồng, quả mắc ca giòn béo, thạch đen mát lành, mật ong rừng, gà sáu ngón hay hồng vành khuyên… không chỉ là sản vật của núi rừng, mà còn là kế sinh nhai, là chiếc “chìa khóa” giúp nhiều gia đình từng bước thoát nghèo.
Mỗi sản phẩm là mồ hôi, tri thức bản địa được truyền qua nhiều thế hệ. Dẫu vậy, một thực tế không thể phủ nhận là khi thị trường ngày càng khốc liệt, sản phẩm vùng cao vẫn chật vật tìm đầu ra. Người dân không còn chỉ lo chuyện gieo trồng, thu hoạch, mà nỗi lo lớn nhất là làm sao để nông sản không bị ép giá, không chỉ quanh quẩn ở chợ phiên miền núi.
Lạng Sơn hiện có hơn 113 sản phẩm OCOP, nhiều sản phẩm của bà con dân tộc thiểu số đã xuất hiện tại hội chợ trong nước và quốc tế. Song, số sản phẩm tạo dựng được thương hiệu ổn định vẫn còn ít. Phần lớn vẫn dừng lại ở quy mô hộ gia đình, hợp tác xã nhỏ lẻ, thiếu chế biến sâu và quảng bá chuyên nghiệp. Chính sự manh mún khiến sản phẩm khó chen chân vào chuỗi phân phối lớn, càng khó mở rộng sang thị trường xuất khẩu.
Ông Lã Đức Đoàn, Trưởng phòng Quản lý Thương mại, Sở Công Thương Lạng Sơn, thẳng thắn: “Các sản phẩm của đồng bào dân tộc thiểu số khá phong phú và có chất lượng. Tuy nhiên, khó khăn lớn là công nghệ chế biến còn lạc hậu, giá trị gia tăng thấp; bao bì chưa hấp dẫn; xúc tiến thương mại yếu; sản xuất nhỏ lẻ, mùa vụ, khó đáp ứng đơn hàng lớn.”
Thực tế ấy khiến bài toán giảm nghèo ở vùng cao Lạng Sơn chưa bền vững, khi giá trị sản phẩm chưa được khai thác đúng tầm.
Nhận diện rõ rào cản, Lạng Sơn đã coi hỗ trợ tiêu thụ sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số là nhiệm vụ trọng tâm trong chiến lược giảm nghèo bền vững. Không chỉ dừng ở khẩu hiệu, nhiều chính sách cụ thể đã được ban hành, tập trung vào từng sản phẩm, từng chủ thể để tháo gỡ khó khăn.
Từ năm 2014 đến nay, tỉnh đã tổ chức 5 kỳ bình chọn sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu, tôn vinh 45 sản phẩm, nâng cao uy tín trên thị trường. Đến nay, toàn tỉnh có 113 sản phẩm OCOP, trong đó 6 sản phẩm đạt 4 sao. Nhiều sản phẩm đã vươn tới các hội chợ quốc tế, mang về cơ hội mới cho người dân vùng cao.
Không dừng lại ở việc “làm thương hiệu trên giấy tờ”, tỉnh mạnh dạn bước vào chuyển đổi số: đưa sản phẩm lên sàn thương mại điện tử, hỗ trợ bao bì, nhãn mác, truy xuất nguồn gốc. Trong 5 năm qua, hơn 212.000 bao bì, nhãn mác đã được hỗ trợ, với tổng kinh phí trên 2 tỷ đồng. Khoảng 20% sản phẩm đã lên sàn thương mại điện tử, 70% được quảng bá qua mạng xã hội. Chỉ riêng năm 2024, đã có 112 hội nghị tuyên truyền OCOP với hơn 4.400 lượt người tham gia, giúp bà con học cách quảng bá, tiếp cận thị trường hiện đại.
Cùng với chính sách, doanh nghiệp địa phương cũng miệt mài đồng hành. Điển hình là Công ty CP MA Hoàng Liên Lạng Sơn với cây mắc ca, loại cây được kỳ vọng mở ra sinh kế mới cho vùng cao.
Ông Nguyễn Mạnh Hùng, Giám đốc công ty, chia sẻ: “Vùng đất trồng của chúng tôi phù hợp, hạt mắc ca chất lượng tốt, thị trường ưa chuộng. Nhưng khó khăn lớn là vốn, kỹ thuật và hạ tầng. Riêng đường vào vườn, doanh nghiệp phải tự bỏ vốn hơn 2 tỷ đồng để mở nhưng chưa được bê tông hóa, vận chuyển vô cùng khó khăn.”
Dù vậy, từ một mô hình riêng lẻ, mắc ca Hoàng Liên nay đã trở thành điểm tham quan, chia sẻ kinh nghiệm trồng trọt. Với hơn 30 héc-ta, trong đó 3.000 cây cho thu hoạch ổn định, mỗi năm cung ứng 35 tấn quả tươi, chế biến thành 10 tấn nhân mắc ca chất lượng cao, doanh nghiệp mang lại doanh thu hàng tỷ đồng. Đặc biệt, mô hình trồng xen sa nhân dưới tán mắc ca giúp tận dụng đất đai, tăng thu nhập và hướng đến phát triển nông nghiệp đa tầng, bền vững.
Năm 2022, mắc ca Hoàng Liên được công nhận OCOP 3 sao, hướng tới 4 sao vào năm 2025. Quan trọng hơn, doanh nghiệp tạo việc làm cho 10 lao động thường xuyên và hàng chục lao động thời vụ, một đóng góp thiết thực cho công cuộc giảm nghèo.
Muốn giảm nghèo bền vững, phải nâng tầm giá trị sản phẩm. Do đó, ngành Nông nghiệp và Môi trường Lạng Sơn đã triển khai nhiều giải pháp, từ khuyến khích phát triển chuỗi liên kết, áp dụng công nghệ nhà kính, tưới nhỏ giọt, quy trình VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ, đến tổ chức tập huấn để bà con áp dụng kỹ thuật mới.
Ông Hoàng Văn Chiều, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Lạng Sơn, kiến nghị: “Để tiếp tục phát triển sản xuất nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, an toàn và hữu cơ, đồng thời cải thiện chất lượng đời sống Nhân dân vùng đồng bào dân tộc, miền núi, chính quyền các cấp cần tăng cường các nguồn vốn đầu tư, hỗ trợ phát triển hạ tầng. Trong đó, tập trung mở rộng hệ thống giao thông nông thôn và xây dựng chương trình chuyên sâu khuyến khích phục hồi, bảo vệ rừng ở các đầu nguồn cung cấp nước sạch cho thôn bản miền núi.”
Từ thực tiễn, doanh nghiệp và bà con đều có chung kiến nghị: cần hỗ trợ vốn trung và dài hạn, cải tiến công nghệ chế biến, quảng bá sản phẩm trên truyền thông và thương mại điện tử, đầu tư hạ tầng giao thông. Ông Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định: “Chúng tôi mong được tiếp cận vốn ưu đãi để mở rộng diện tích, xây dựng nhà xưởng chế biến, đồng thời có hạ tầng thuận lợi cho sản xuất và dân sinh.”
Rõ ràng, tìm đầu ra bền vững cho sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số không chỉ dừng lại ở mục tiêu nâng cao thu nhập hay cải thiện đời sống, mà còn là chìa khóa gìn giữ, lan tỏa giá trị văn hóa bản địa. Mỗi sản vật của núi rừng, khi được nâng tầm thành thương hiệu, chính là câu chuyện về bản lĩnh, ý chí và khát vọng vươn lên thoát nghèo của đồng bào dân tộc thiểu số.
Khi chính quyền, doanh nghiệp và người dân cùng chung tay, những sản phẩm OCOP của Lạng Sơn sẽ không còn bó hẹp trong gian hàng nhỏ nơi bản làng, mà sẽ hiện diện ngày càng nhiều trong siêu thị hiện đại, trên sàn thương mại điện tử và cả thị trường quốc tế. Đó là hành trình khẳng định vị thế cho nông sản vùng cao, đồng thời tạo ra sinh kế bền vững, giúp bà con thoát nghèo bằng chính sức lao động và tri thức bản địa.
Đây cũng là con đường giảm nghèo bằng tri thức, bằng sức mạnh cộng đồng và bằng bản sắc văn hóa, những giá trị không chỉ mang lại cơm no áo ấm, mà còn thắp sáng niềm tự hào của núi rừng biên cương trong dòng chảy hội nhập hôm nay.