Trong cuộc cạnh tranh khốc liệt của thị trường toàn cầu, nông sản miền núi không thể chỉ dựa vào chất lượng tự nhiên mà phải tiến thêm một bước: xây dựng thương hiệu bền vững và đầu tư vào công nghệ chế biến. Đây được coi là hai chìa khóa quan trọng để sản phẩm có thể vượt ra khỏi phạm vi địa phương, vươn đến tầm quốc gia và quốc tế.
Ông Bùi Trung Thướng, Tham tán Thương mại Việt Nam tại Ấn Độ, nhấn mạnh: “Để nông sản miền núi xuất khẩu thành công, cần phải tạo dựng thương hiệu và chuẩn hóa các tiêu chuẩn chất lượng. Người tiêu dùng Ấn Độ hay các thị trường khác không chỉ quan tâm đến hương vị, mà còn chú trọng tính an toàn, truy xuất nguồn gốc. Nếu làm tốt khâu này, sản phẩm Việt Nam hoàn toàn có thể cạnh tranh.”
Thực tế cho thấy, nhiều sản phẩm đặc sản miền núi dù ngon nhưng vẫn loay hoay trong thị trường nội địa vì thiếu thương hiệu. Chỉ khi có sự đầu tư bài bản vào nhãn hiệu tập thể, chỉ dẫn địa lý, chứng nhận VietGAP hay GlobalGAP, các sản phẩm mới có cơ hội xuất khẩu. Quế Lào Cai, hồi Lạng Sơn, chè Shan tuyết Tuyên Quang hay vải thiều Lục Ngạn chính là những ví dụ. Khi được gắn nhãn mác và chứng nhận, giá trị sản phẩm tăng lên rõ rệt, từ vài nghìn đồng mỗi kg chè tươi trở thành hàng trăm nghìn đồng chè khô, thậm chí lên đến hàng triệu đồng cho sản phẩm cao cấp.
Tuy nhiên, thương hiệu chỉ là điều kiện cần. Điều kiện đủ nằm ở công nghệ chế biến và bảo quản. Bà Nguyễn Thị Trà, Phó Giám đốc HTX Nông sản sạch Bình Nguyên - tỉnh Bắc Ninh, chia sẻ: “Vải thiều của chúng tôi ngon, ngọt, hạt nhỏ, nhưng khi xuất khẩu xa thì gặp khó vì khó bảo quản, thiếu công nghệ chiếu xạ và kho lạnh. Đây là điểm yếu khiến chúng tôi dù đạt chuẩn VietGAP nhưng vẫn khó đi xa”.
Điều bà Trà nêu cũng là thực trạng chung của nhiều hợp tác xã và doanh nghiệp nông nghiệp miền núi. Không có công nghệ chế biến sâu, sản phẩm khó kéo dài vòng đời thương mại, chỉ tập trung tiêu thụ tươi theo mùa vụ, dẫn tới rủi ro “được mùa mất giá”. Nếu có dây chuyền sấy, đóng hộp, chế biến tinh dầu, sản phẩm có thể đa dạng hóa thành nhiều dạng thức, gia tăng giá trị gấp nhiều lần.
Bài học từ chè Shan tuyết Na Hang là minh chứng rõ ràng. Khi còn bán tươi, chè chỉ 4.000-7.000 đồng/kg. Nhưng nhờ chế biến, đóng gói, tham gia hội chợ và xúc tiến thương mại, sản phẩm nay bán tới 500.000 đồng/kg, thậm chí đặc biệt là 12 triệu đồng/kg. Chính sự đầu tư vào công nghệ chế biến và thương hiệu đã đưa chè Shan tuyết từ hàng hóa bình dân trở thành thương hiệu vàng quốc gia.
Lâm Đồng từ lâu được mệnh danh là “thủ phủ rau hoa” của cả nước, với diện tích trồng trọt hàng chục nghìn hecta, sản lượng rau quả hàng năm lên tới hàng triệu tấn. Tuy nhiên, đặc điểm của nông sản Lâm Đồng là tính mùa vụ cao, dễ hư hỏng, nếu chỉ tiêu thụ tươi thì thường xuyên rơi vào cảnh dư thừa, giá rớt mạnh. Chính vì thế, công nghệ chế biến trở thành “chìa khóa” then chốt để kéo dài vòng đời thương phẩm, gia tăng giá trị và mở rộng đầu ra cho sản phẩm rau quả.
Trong những năm gần đây, nhiều doanh nghiệp và hợp tác xã tại Lâm Đồng đã đầu tư nhà máy chế biến hiện đại: dây chuyền sấy lạnh rau củ, sản xuất nước ép, đông lạnh IQF, sấy thăng hoa… Nhờ vậy, các sản phẩm không còn bó hẹp ở dạng tươi, mà được đa dạng hóa thành rau củ sấy, nước ép đóng chai, bột rau củ dinh dưỡng, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của người tiêu dùng trong và ngoài nước. Việc chế biến sâu không chỉ giúp gia tăng giá trị gấp 2-3 lần so với bán tươi, mà còn tạo điều kiện xuất khẩu thuận lợi bởi sản phẩm bảo quản được lâu, dễ vận chuyển xa.
Đặc biệt, công nghệ chế biến còn giúp nâng tầm thương hiệu rau quả Lâm Đồng khi gắn với tiêu chuẩn an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc, và chứng nhận quốc tế như HACCP, ISO, GlobalGAP. Đây là điều kiện bắt buộc để sản phẩm thâm nhập các thị trường khó tính như Nhật Bản, EU hay Mỹ. Nhiều doanh nghiệp như Dalat Hasfarm, Công ty CP Thực phẩm Lâm Đồng đã thành công trong việc đưa rau quả chế biến sang nhiều quốc gia, mở rộng thị trường ngoài kênh truyền thống.
Có thể nói, công nghệ chế biến không chỉ giải bài toán “được mùa mất giá”, mà còn tạo động lực để Lâm Đồng xây dựng chuỗi giá trị nông sản bền vững, đưa thương hiệu rau quả cao nguyên vươn tầm quốc tế. Đây cũng chính là hướng đi chiến lược trong bối cảnh hội nhập sâu rộng, khi chất lượng và khả năng bảo quản quyết định sức cạnh tranh của nông sản.
Như vậy, chìa khóa đầu tiên của việc mở lối thị trường chính là xây dựng thương hiệu và phát triển công nghệ chế biến sâu. Đây không chỉ là việc của nông dân hay HTX, mà đòi hỏi sự vào cuộc mạnh mẽ của Nhà nước trong chính sách hỗ trợ, vốn vay ưu đãi và kết nối doanh nghiệp.
Nếu thương hiệu và công nghệ là nền tảng, thì xúc tiến thương mại chính là “cánh tay nối dài” để sản phẩm thực sự chạm tới tay người tiêu dùng. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, xúc tiến thương mại không còn bó hẹp ở các hội chợ truyền thống, mà đã mở rộng sang nhiều hình thức mới: thương mại điện tử, kết nối trực tuyến, quảng bá gắn với du lịch, và truyền thông số.
Chuyên gia Hoàng Trọng Thủy đưa ra bốn trụ cột quan trọng để nông sản miền núi phát triển thông qua xúc tiến thương mại: “Một là xây dựng thương hiệu; hai là kết nối cung – cầu qua hội chợ, tuần hàng; ba là đưa sản phẩm lên thương mại điện tử; bốn là gắn nông sản với du lịch, tạo ngành kinh tế mới cho nông thôn.” Đây không chỉ là giải pháp ngắn hạn, mà là định hướng dài hạn để nông sản miền núi bền vững trên thị trường.
Thực tế, trong những năm qua, Bộ Công Thương đã phối hợp tổ chức nhiều sự kiện xúc tiến thương mại cho nông sản vùng cao, từ “Tuần hàng nông sản Việt” tại các siêu thị lớn đến “Phiên chợ vùng cao” gắn với du lịch. Đặc biệt, trong giai đoạn dịch Covid-19, thương mại điện tử trở thành kênh tiêu thụ cứu cánh cho nhiều sản phẩm, từ vải thiều Bắc Giang đến mận Sơn La. Những mô hình đưa nông sản lên sàn thương mại điện tử như nongsan.buudien.vn, Sendo Farm hay TikTok Shop đã mở ra một kỷ nguyên mới: nông sản vùng cao không chỉ quanh quẩn ở chợ phiên, mà có thể đến với người tiêu dùng ở mọi miền đất nước, thậm chí quốc tế.
Ông Bùi Trung Thướng cũng nhấn mạnh, xúc tiến thương mại tại nước ngoài phải được làm bài bản, có chiến lược dài hạn. Thương vụ Việt Nam tại Ấn Độ đã tổ chức nhiều đoàn kết nối, tham gia triển lãm ngành gia vị, giới thiệu quế, hồi Việt Nam đến doanh nghiệp bản địa. Nhờ vậy, không chỉ có thêm hợp đồng, mà sản phẩm Việt còn tạo dựng được hình ảnh uy tín trong mắt đối tác. Điều này quan trọng không kém doanh số, bởi uy tín chính là “tấm hộ chiếu” dài hạn để hàng hóa thâm nhập bền vững.
Trong kỷ nguyên số, xúc tiến thương mại không thể thiếu công cụ truyền thông. Việc kể câu chuyện sản phẩm, nhấn mạnh yếu tố bản sắc, văn hóa địa phương, tính an toàn và thân thiện với môi trường chính là cách để nông sản miền núi khác biệt và gây thiện cảm. Nói như ông Thủy, xúc tiến thương mại không chỉ là giao dịch, mà còn là “kết nối cảm xúc giữa người tiêu dùng và sản phẩm”.
Một trong những vấn đề lớn hiện nay là sự thiếu đồng bộ trong chuỗi giá trị nông sản miền núi. Người nông dân có sản phẩm tốt nhưng thiếu thông tin thị trường. Hợp tác xã có thương hiệu nhưng thiếu vốn đầu tư chế biến. Doanh nghiệp có tiềm lực xuất khẩu nhưng gặp khó khi sản phẩm chưa đạt chuẩn quốc tế. Để giải bài toán này, cần sự hành động đồng bộ từ chính sách Nhà nước đến từng hộ nông dân.
Bà Nguyễn Thị Trà thẳng thắn: “Khó khăn nhất của HTX chúng tôi là bảo quản và chế biến sâu. Không có công nghệ thì sản phẩm chỉ bán được theo mùa vụ, dễ rơi vào cảnh được mùa mất giá. Chúng tôi rất cần Nhà nước hỗ trợ vốn, công nghệ và kết nối doanh nghiệp để có thể phát triển bền vững”. Đây cũng là mong muốn chung của nhiều HTX miền núi hiện nay.
Để tháo gỡ, trước hết cần tiếp tục triển khai đồng bộ các chính sách về mã số vùng trồng, chỉ dẫn địa lý, chứng nhận chất lượng. Đây là “giấy thông hành” để nông sản miền núi đủ điều kiện bước ra thị trường thế giới. Thứ hai, cần có gói tín dụng ưu đãi để HTX và doanh nghiệp đầu tư kho lạnh, nhà máy chế biến. Thứ ba, cần thúc đẩy mạnh mẽ hơn việc đưa nông sản miền núi lên các sàn thương mại điện tử quốc tế, không chỉ dừng lại ở thị trường trong nước.
Về lâu dài, định hướng phát triển chuỗi giá trị xanh là xu thế tất yếu. Điều này đồng nghĩa với việc sản xuất gắn với tiêu chuẩn bền vững, giảm phát thải, bảo vệ môi trường, đồng thời kết hợp với phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng. Nông sản vì thế không chỉ là hàng hóa, mà còn trở thành trải nghiệm văn hóa, gắn với giá trị bản địa.
Ông Hoàng Trọng Thủy nhận định: “Nông sản miền núi không chỉ là kinh tế, mà còn là chính trị và văn hóa. Nếu làm tốt, nó sẽ trở thành sức mạnh mềm để quảng bá hình ảnh đất nước”. Từ góc nhìn của ông, có thể thấy rằng xúc tiến thương mại không đơn thuần là giải pháp thị trường, mà là một phần trong chiến lược quốc gia về phát triển bền vững và giảm nghèo ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
Hình ảnh những sản phẩm như quế hồi, chè Shan tuyết, vải thiều Lục Ngạn hay mận Sơn La hiện diện trên bàn ăn khắp thế giới không chỉ mang ý nghĩa thương mại. Đó còn là minh chứng cho sức sống của núi rừng, sự khát vọng vươn lên của đồng bào dân tộc, và tầm nhìn chiến lược của Nhà nước trong phát triển nông nghiệp bền vững. Để đi đến tương lai ấy, cần sự đồng hành của cả hệ thống: từ chính sách quốc gia, xúc tiến quốc tế, sự năng động của doanh nghiệp, đến tinh thần sáng tạo và bền chí của từng hộ nông dân vùng cao.