Nhắc đến Bắc Ninh, người ta nhớ ngay đến làn điệu quan họ mượt mà, nhớ những lễ hội đình làng rộn rã mỗi độ xuân về. Nhưng Bắc Ninh không chỉ có di sản văn hóa, mà còn nổi tiếng bởi hàng trăm làng nghề truyền thống, nơi người dân “lấy cái nghề nuôi cái thân”. Trong bức tranh ấy, nghề làm mì Chũ đã trở thành điểm sáng khi giúp nhiều hộ dân thoát nghèo, ổn định cuộc sống.
Ở thôn Thủ Dương, xã Nam Dương, những phên mì trắng phau phơi mình dưới nắng đã trở thành hình ảnh quen thuộc. Người dân nơi đây vẫn thường nói vui: “Cả làng sống nhờ vào những sợi mì”. Thật vậy, nghề mì đã nuôi sống bao thế hệ, từ cha ông đến con cháu.
Chị Lê Thị Loan, hộ có gần 20 năm theo nghề, chia sẻ: “Trước kia làm nhỏ lẻ lắm, mỗi ngày xay vài chục cân gạo. Bán ra chợ thì bữa được bữa không, có lúc lỗ vốn. Có hôm phải cho gà ăn mì vì không ai mua. Làm quần quật nhưng nghèo vẫn hoàn nghèo.”
Thời gian đó, chị Loan nhiều lần muốn bỏ nghề đi làm công nhân. Nhưng rồi chị lại nghĩ: “Nếu bỏ thì mất nghề, mà đi xa thì con cái ai chăm?” Nghề làm mì tuy vất vả nhưng ít nhất vẫn gắn bó với ruộng vườn, với mái nhà.
Mọi chuyện thay đổi khi chị tham gia Hợp tác xã Mì Chũ Nam Thể. “Giờ làm 2 tạ mì một ngày, tất cả đều có nơi tiêu thụ. Thu nhập tăng gấp đôi, đủ nuôi con ăn học, trong nhà cũng mua thêm máy chạy điện, chạy ga, sạch sẽ hơn. Trước lo thiếu ăn, giờ lo làm sao giữ nghề cho bền,” chị nói.
Nếu trước kia, mỗi hộ làm theo kiểu mạnh ai nấy bán thì nay hợp tác xã đã thay đổi cục diện. HTX Mì Chũ Nam Thể ra đời, tập hợp hàng chục hộ dân, đứng ra bao tiêu sản phẩm, tìm thị trường.
Ông Nguyễn Văn Nam Giám đốc HTX cho biết: “Ngày trước, nhiều hộ bỏ nghề vì ế hàng, nợ nần. Từ khi vào HTX, sản phẩm bán ổn định, bà con yên tâm gắn bó. Hiện mì Chũ Nam Thể đã có mặt ở siêu thị, chợ đầu mối, khu công nghiệp cả nước, thậm chí bước đầu xuất khẩu. Người dân có công ăn việc làm ngay tại quê nhà.”
Không chỉ lo đầu ra, HTX còn hướng dẫn bà con đổi mới công nghệ. Thay vì đun củi thủ công, nay các hộ chuyển sang dùng điện, dùng ga, sản phẩm vừa an toàn hơn vừa đáp ứng tiêu chuẩn vệ sinh thực phẩm. Đây là bước chuyển quan trọng giúp sản phẩm đi xa hơn, góp phần giảm nghèo bền vững.
Ông Nam chia sẻ thêm: “Khó khăn lớn nhất là chi phí đổi mới bao bì, thiếu quỹ đất mở rộng nhà xưởng. Nhưng chúng tôi đang định hướng nâng cấp sản phẩm OCOP 4-5 sao, gắn với du lịch làng nghề để bà con có thêm nguồn thu.”
Nhiều hộ dân trong HTX đã khấm khá lên. Có gia đình từ chỗ nợ nần chồng chất, nay không chỉ đủ ăn đủ mặc mà còn tích cóp xây nhà mới, cho con cái học đại học. Nghề mì đã thực sự trở thành con đường thoát nghèo cho nhiều người.
Tuy nhiên, làm nghề để thoát nghèo không phải dễ. Thị trường ngày càng khắt khe: sản phẩm phải có bao bì đẹp, đạt chuẩn an toàn thực phẩm, có thương hiệu rõ ràng. Trong khi đó, nhiều hộ vẫn quen cách làm cũ, thiếu vốn để đầu tư máy móc, chưa quen với thương mại điện tử.
Ông Nguyễn Văn Phương, Phó Giám đốc Sở Công Thương Bắc Ninh thẳng thắn: “Chúng tôi đã xây dựng một số mô hình liên kết sản xuất - tiêu thụ, nhưng vẫn vướng ở khâu chế biến, logistics và bảo quản. Nếu không giải quyết tốt, nghề truyền thống sẽ khó mở rộng.”
Một thách thức khác là chuyển đổi số. Nhiều hộ đã thử mở gian hàng trên sàn thương mại điện tử, thậm chí livestream bán hàng. Ban đầu còn bỡ ngỡ, nói chuyện trước máy quay khó hơn đi chợ, nhưng rồi cũng dần quen. Có buổi livestream bán vài trăm đơn, mang lại thu nhập khá. Song nhìn rộng hơn, phần đông bà con vẫn thiếu kỹ năng số, thiếu sự hỗ trợ truyền thông để khai thác hết tiềm năng.
Trong bức tranh ấy, sự đồng hành của chính quyền đóng vai trò quan trọng. Bắc Ninh đã xác định phát triển chuỗi liên kết sản xuất - chế biến - tiêu thụ là nhiệm vụ trọng tâm để nâng cao giá trị cho sản phẩm làng nghề, đồng thời coi đó là một hướng giảm nghèo bền vững.
Sở Công Thương đã tổ chức nhiều lớp tập huấn kỹ năng bán hàng online, hỗ trợ thiết kế bao bì, nhãn mác, kết nối HTX với hệ thống siêu thị và trung tâm thương mại. Hàng trăm hộ dân được đào tạo, tự tin hơn khi đưa sản phẩm lên “chợ 4.0”.
“Chúng tôi coi việc hỗ trợ bà con tham gia thương mại điện tử không chỉ là giải pháp tiêu thụ sản phẩm, mà còn là cách để bà con tiếp cận phương thức làm ăn mới, từ đó nâng cao thu nhập, thoát nghèo bền vững,” ông Phương cho biết.
Song song với đó, tỉnh cũng xem xét các kiến nghị về vốn vay ưu đãi, chính sách đất đai để mở rộng nhà xưởng, đầu tư hạ tầng logistics. Đây là những yếu tố căn cơ, giúp nghề truyền thống có cơ hội phát triển dài hạn.
Từ đôi bàn tay cần mẫn, người dân Nam Dương đã biến những hạt gạo trắng thành sợi mì vàng óng, mang vị ngọt lành của quê hương. Nhưng quan trọng hơn, mỗi phên mì phơi nắng hôm nay không còn chỉ là hình ảnh của làng nghề, mà còn là minh chứng cho sự vươn lên thoát nghèo.
Những hộ dân trước kia từng loay hoay với cái nghèo, nay đã có cơ hội đổi đời nhờ gắn bó với nghề. Con cái được ăn học, trong nhà có thêm máy móc, thu nhập dần ổn định.
Người dân hiểu rằng, giữ nghề là giữ cái gốc, nhưng muốn sống được bằng nghề thì phải thay đổi. Liên kết HTX, ứng dụng công nghệ, mở rộng thị trường, đó chính là chìa khóa để nghề truyền thống không chỉ tồn tại mà còn trở thành động lực phát triển kinh tế hộ gia đình.
Mì Chũ Bắc Ninh đang có những bước tiến quan trọng. Từ chỗ sản xuất nhỏ lẻ, giờ đã có mặt ở siêu thị, khu công nghiệp và bước đầu xuất khẩu. Nhưng để nghề thực sự trở thành “cần câu cơm” cho nhiều thế hệ, cần thêm sự vào cuộc mạnh mẽ: vốn, công nghệ, đào tạo và thị trường.
Trong tương lai, nếu gắn sản phẩm với du lịch làng nghề, kết hợp thương mại điện tử và xuất khẩu chính ngạch, giá trị kinh tế sẽ được nâng lên gấp nhiều lần. Khi đó, nghề mì không chỉ giúp người dân thoát nghèo, mà còn mở ra cơ hội làm giàu ngay trên chính mảnh đất quê hương.
Trong tương lai, nếu gắn sản phẩm với du lịch làng nghề, kết hợp thương mại điện tử và xuất khẩu chính ngạch, giá trị kinh tế sẽ được nâng lên gấp nhiều lần. Khi đó, nghề mì không chỉ giúp người dân thoát nghèo, mà còn mở ra cơ hội làm giàu ngay trên chính mảnh đất quê hương.