PGS.TS Đào Thế Anh, Chủ tịch Hội Khoa học Phát triển nông thôn Việt Nam – PHANO, nguyên Phó Giám đốc Viện Khoa học nông nghiệp Việt Nam đã có cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương xung quanh vấn đề này.

- Ông có thể chia sẻ về những điểm nổi bật trong cách tiếp cận giảm nghèo đa chiều của Việt Nam trong giai đoạn 2021–2025?

PGS.TS Đào Thế Anh: Chương trình Mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững của Việt Nam thực chất là một chính sách công hiếm có, không phải quốc gia nào cũng triển khai. Nghèo đói là vấn đề chung, nhưng các công cụ chính sách cụ thể nhằm giảm nghèo với tiếp cận khoa học như ở Việt Nam là điều đặc biệt. Trước đây, chúng ta chủ yếu tập trung vào tăng thu nhập, nhưng qua thời gian, nhận thấy bà con nghèo không chỉ cần thu nhập mà còn cần được cải thiện các điều kiện sống khác ở nông thôn. Vì vậy, giai đoạn 2021–2025, chương trình đã chuyển sang tiếp cận đa chiều, mang tính đa ngành, gần giống với mô hình nông thôn mới nhưng tập trung vào khu vực nghèo.

Trong quá trình hợp tác làm việc với các cơ quan quốc tế, tôi nhận thấy kết quả giảm nghèo của Việt Nam được đánh giá rất cao. Mới đây, tại Hội nghị Thượng đỉnh Hệ thống lương thực lần thứ hai của Liên hợp quốc (diễn ra từ ngày 27-29/7, tại Ethiopia), các chuyên gia cũng khẳng định những thành tựu đáng ghi nhận của chúng ta trong công tác giảm nghèo.

Với tiếp cận bền vững, chúng ta không còn trợ cấp tiền mặt trực tiếp như trước đây, vì tiền sẽ tiêu dùng ngay mà không tạo ra giá trị lâu dài. Thay vào đó, chương trình tập trung cung cấp các dịch vụ hỗ trợ phát triển sản xuất, dịch vụ công giúp kết nối thị trường và nâng cao năng lực kinh tế cho người dân. Ngoài kết quả về thu nhập, một điểm quan trọng cần nhấn mạnh là tỷ lệ hộ nghèo theo chuẩn nghèo đa chiều đã giảm còn 1,93% vào cuối năm 2024. Trong thời gian tới, nhiều khả năng sẽ cần điều chỉnh ngưỡng nghèo, bởi mức nghèo là tương đối và phải thay đổi theo tốc độ phát triển của khu vực thành thị.

Trước đây, các bộ, ngành cũng đã chú trọng đến yếu tố sức khỏe và dinh dưỡng, đặc biệt quan trọng đối với vùng nghèo, nơi bà con còn chịu nhiều thiệt thòi. Hiện tỷ lệ thiếu dinh dưỡng vẫn khoảng 26%, cao hơn mức trung bình 20%, cho thấy vẫn còn nhiều việc phải làm để cải thiện điều kiện sống, trong khi vấn đề thu nhập đã có tiến triển khá nhanh.

- Việc trao quyền cho địa phương đã góp phần như thế nào trong việc huy động nguồn lực của nông dân, kiến thức bản địa và sự hợp tác giữa các hộ dân?

PGS.TS Đào Thế Anh: Điểm đặc biệt nhất của chương trình giảm nghèo đa chiều giai đoạn vừa qua là cách tiếp cận mang tính hệ thống và tương đối mềm dẻo. Các vùng nghèo chủ yếu ở nông thôn và miền núi, với điều kiện sinh thái rất khác nhau: miền núi phía Bắc khác Tây Nguyên, vùng ven biển lại khác hẳn. Chương trình đã xây dựng chính sách phù hợp với từng địa phương, trao quyền cho địa phương chủ động tìm ra giải pháp hiệu quả thay vì áp dụng đồng loạt cho mọi nơi.

Trên cơ sở này, việc đầu tư được tập trung, khoanh vùng rõ ràng và hướng tới hiệu quả cao. Các giải pháp, bao gồm cả cơ sở hạ tầng, đều được thiết kế phù hợp với đặc thù sinh thái của từng vùng. Đây là một cách tiếp cận thông minh, vừa linh hoạt vừa đảm bảo hiệu quả.

Vấn đề thứ hai là việc trao quyền cho địa phương không chỉ tạo ra sự linh hoạt trong chính sách, mà còn huy động được nguồn lực của nông dân, kiến thức bản địa và sự hợp tác của các hộ khá giả trong vùng để cùng hỗ trợ các hộ nghèo. Khi phát triển thị trường, không chỉ các hộ nghèo tham gia một mình, mà họ hợp tác trong địa phương, cùng tham gia vào chuỗi giá trị.

Ở một số điểm, các hợp tác xã cũng phát huy hiệu quả, với sự tham gia của các hộ khá giả làm lãnh đạo và hộ nghèo cùng tham gia, hỗ trợ lẫn nhau nâng cao năng lực. Đây là những điểm mới, sáng tạo của chương trình. Tuy nhiên, một vấn đề vẫn cần tiếp tục nghiên cứu là rủi ro từ thiên tai và biến đổi khí hậu, bởi những tác động tiêu cực này ảnh hưởng trực tiếp đến các địa bàn nghèo.

- Theo ông, thách thức lớn nhất khi triển khai các chương trình tích hợp và số hóa tại địa phương là gì, giải pháp nào để vượt qua những thách thức này?

PGS.TS Đào Thế Anh: Hiện nay, Việt Nam đang bước vào giai đoạn đầy biến động, từ kinh tế, thị trường, chính trị đến biến đổi khí hậu, và người nghèo chịu ảnh hưởng trực tiếp trong bối cảnh này. Đây là lần đầu tiên một chương trình quốc gia giảm nghèo được triển khai với lượng thông tin và dữ liệu phong phú, trong khi vẫn tồn tại nhiều chương trình khác liên quan đến nông thôn mới, kinh tế-xã hội miền núi, dân tộc thiểu số, biến đổi khí hậu hay chuyển đổi hệ thống lương thực.

Nếu các chương trình này vẫn triển khai tách rời, việc thực hiện sẽ rất khó khăn, bởi lực lượng cán bộ tại địa phương không đủ để theo dõi từng chương trình riêng biệt. Vì vậy, chủ trương của Bộ Nông nghiệp và Môi trường là tại cấp địa phương, các chương trình cần được tích hợp, tác động trực tiếp đến hộ nghèo và hộ nông dân, đồng thời đạt được đa mục tiêu kinh tế-xã hội của Nhà nước, như giảm nghèo, xây dựng nông thôn mới hay thích ứng với biến đổi khí hậu. Việc tích hợp này sẽ hiệu quả hơn khi có sự hỗ trợ của các công cụ số.

Đây là xu hướng tất yếu trong thời đại chuyển đổi số. Một cơ sở dữ liệu tích hợp giúp dễ dàng theo dõi quyền lợi của người nông dân ở từng xã nghèo: họ được hưởng gì từ chương trình giảm nghèo, từ chương trình nông thôn mới hay từ các chương trình khác.

Bên cạnh đó, khuyến nông cũng đang chuyển mạnh sang hình thức khuyến nông số, nhằm chuyển tải kiến thức và kinh nghiệm sản xuất đến nông dân. Nhờ đó, thông tin từ trung ương, các viện, trường và khuyến nông có thể tiếp cận gần hơn với người dân, rút ngắn khoảng cách với các vùng xa xôi – nguyên nhân chính khiến nhiều địa bàn trở nên nghèo khó. Trải nghiệm tại Trung Quốc cũng cho thấy công cụ số là giải pháp hiệu quả để kết nối vùng miền núi và rút ngắn khoảng cách thông tin.

Việc tích hợp các chương trình đa mục tiêu kết hợp với chuyển đổi số không chỉ tăng cường năng lực cho cán bộ phát triển địa phương mà còn đồng hành, hỗ trợ bà con nông dân tiếp cận thông tin, kiến thức và cơ hội một cách hiệu quả. Đây là giải pháp được đánh giá là cần thiết, thiết thực và mang lại hiệu quả lâu dài.

- Ông có thể chia sẻ về tầm quan trọng của việc thay đổi nhận thức của người dân trong quá trình phát triển bền vững và thoát nghèo ở các vùng khó khăn?

PGS.TS Đào Thế Anh: Theo tôi, yếu tố đầu tiên cần tập trung là thay đổi nhận thức của người dân, giúp họ nhận ra thế mạnh của bản thân và tìm ra con đường phát triển phù hợp. Trong các chuyến khảo sát một số xã nghèo ở Lai Châu, chúng tôi nhận thấy nhiều nơi đã phát triển du lịch nông thôn, tận dụng triệt để kiến thức và văn hóa bản địa để thoát nghèo.

Dĩ nhiên, sự hỗ trợ của Nhà nước là cần thiết, nhưng yếu tố quan trọng vẫn là khai thác tiềm năng về văn hóa và nông nghiệp sinh thái địa phương, dưới sự đồng hành của cán bộ khuyến nông và cán bộ giảm nghèo. Trong trường hợp thiếu vốn, các chính sách có thể linh hoạt hỗ trợ, nhưng ý tưởng phát triển và hướng đi bền vững nên xuất phát từ người dân. Các mô hình du lịch nông thôn như vậy không chỉ tạo sinh kế ổn định mà còn phát triển lâu dài, phù hợp với điều kiện và văn hóa địa phương.

Bên cạnh đó, trong khuôn khổ phát triển hệ thống lương thực – thực phẩm, đối với người nghèo cần cân đối giữa hai mục tiêu: sản xuất để bán ra thị trường nhằm tăng thu nhập và sản xuất phục vụ tiêu dùng tại địa phương để cải thiện dinh dưỡng và sức khỏe. Nếu chạy theo mục tiêu thị trường một cách cực đoan, địa phương gần như không còn hệ thống sản xuất thực phẩm tiêu dùng, dẫn đến tình trạng có tiền nhưng không có thực phẩm chất lượng để mua, ảnh hưởng trực tiếp đến dinh dưỡng. Do đó, cần cân bằng giữa sản xuất cho thị trường và phát triển đa dạng hệ thống sản xuất tại chỗ, tận dụng giống bản địa để phục vụ tiêu dùng, vừa nâng cao sức khỏe vừa đóng góp vào tiêu chí đánh giá nghèo với ý nghĩa xã hội lớn.

Xin cám ơn ông!