Tiềm năng sẽ trở thành ngành hàng xuất khẩu tỷ USD

Theo Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), đến nay, các nhà khoa học đã thống kê được hơn 7.000 loài thực vật cho lâm sản ngoài gỗ và có trên 5.000 loài cây dược liệu. Trong đó, Tây Bắc được coi là “thủ phủ dược liệu” của cả nước với trên 3.500 loài chiếm trên 70% cây dược liệu Việt Nam.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, TS. Phạm Quang Tuyến, Viện Nghiên cứu Lâm sinh, Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam, cho hay, giá trị sản xuất lâm sản ngoài gỗ chiếm khoảng 10-15% giá trị lâm nghiệp cả nước, trong đó cây dược liệu đóng vai trò lớn nhất. Dự báo đến 2030, nhu cầu dược liệu sẽ tăng gấp 1,5 lần hiện tại, nhất là các loài đặc hữu có hoạt tính cao. Nếu xây dựng được vùng nguyên liệu quy mô lớn, đạt chuẩn GACP-WHO, kết hợp chế biến sâu, cây dược liệu sẽ trở thành ngành hàng xuất khẩu tỷ USD.

Dù rất tiềm năng, tuy nhiên, theo ông Phạm Quang Tuyến, việc phát triển dược liệu dưới tán rừng hiện nay còn nhiều tồn tại. Trong đó, việc khai thác hiện nay chủ yếu trong tự nhiên hoặc dưới tán rừng, ít có vùng trồng tập trung quy mô lớn. Phương pháp khai thác còn thô sơ, dựa vào kinh nghiệm dân gian, thiếu quy trình kỹ thuật thu hái bền vững dẫn đến nguồn dược liệu suy giảm nhanh, nhiều loài có nguy cơ tuyệt chủng nếu không kiểm soát. Chất lượng dược liệu không đồng đều, thiếu tiêu chuẩn hóa, khó đảm bảo yêu cầu thị trường dược phẩm trong nước và xuất khẩu. Giá trị kinh tế thấp do bán thô, không có thương hiệu, chưa được chứng nhận GACP-WHO.

Bên cạnh đó, công nghệ chế biến dược liệu vùng Tây Bắc nhìn chung lạc hậu, manh mún, chưa đồng bộ. Chủ yếu dừng ở mức sơ chế thô, gồm rửa sạch, phơi/sấy khô, bảo quản đơn giản, chiếm tới 90% sản phẩm dược liệu đưa ra thị trường. Ít doanh nghiệp đầu tư thiết bị chiết xuất, tinh chế, phân loại theo tiêu chuẩn dược điển hoặc GACP-WHO.

Nhiều cơ sở sử dụng công nghệ cũ từ thập niên 1980–1990, không đáp ứng yêu cầu chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc của thị trường trong nước và xuất khẩu. Thiếu công nghệ chiết xuất hoạt chất và sản xuất bán thành phẩm (cao lỏng, cao khô, tinh chất) đáp ứng tiêu chuẩn GMP. Giá trị gia tăng thấp, chủ yếu bán nguyên liệu thô với giá rẻ, chưa tạo thương hiệu vùng miền.

Thiếu hệ thống bảo quản dược liệu đạt chuẩn, dẫn đến hao hụt chất lượng, giảm hàm lượng hoạt chất. Công nghệ chế biến chưa gắn với nghiên cứu thị trường và nhu cầu tiêu dùng hiện đại, chưa khai thác hết tiềm năng của cây dược liệu dưới tán rừng.

Bên cạnh đó, công tác quản lý chất lượng dược liệu hiện nay chưa được quan tâm đúng mức, phần lớn sản phẩm không có truy xuất nguồn gốc, chất lượng không đồng đều, giá trị thương mại thấp, khó cạnh tranh trên thị trường trong nước và quốc tế. Chỉ một số ít doanh nghiệp lớn đầu tư quản lý chất lượng đạt chuẩn GACP-WHO, GMP, nhờ đó sản phẩm đã tiếp cận thị trường cao cấp EU, Bắc Mỹ với giá bán cao và ổn định.

Đáng chú ý, hiện nay, kênh phân phối dược liệu vẫn phức tạp, nhiều tầng nấc, từ người dân, thương lái, đầu mối tỉnh, doanh nghiệp, xuất khẩu. Thương lái giữ vai trò trung gian chính, quyết định giá, tạo động lực nhưng cũng dễ ép giá.

Vẫn chưa có hành lang pháp lý cụ thể

Theo bà Vũ Thị Vân Phượng, Chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần VietRAP Đầu tư Thương mại, dược liệu là loại cây đặc thù, cần tuân thủ quy trình canh tác nghiêm ngặt nên việc xây dựng vùng nguyên liệu ban đầu gặp rất nhiều khó khăn.

Bên cạnh đó, công ty tập trung phát triển các nhóm dược liệu quý như thất diệp nhất chi hoa, tam thất, sâm và một số loại dược liệu ngắn ngày. Những giống cây này đòi hỏi thời gian canh tác dài và rủi ro cao nếu không có liên kết bền vững với người dân. “Chúng tôi mất tới 5 năm để xây dựng và ổn định vùng nguyên liệu, bắt đầu từ các cây dài ngày, sau đó chuyển sang các loại dược liệu ngắn ngày để duy trì lực lượng lao động và phù hợp với thị trường”, bà Phượng cho biết.

Với Tây Bắc, ông Nguyễn Lân Hùng, Tổng Thư ký Hội Các ngành sinh học Việt Nam, nhấn mạnh, Singapore, quốc gia có rất ít cây dược liệu, chủ yếu nhập nguyên liệu từ nơi khác nhưng lại đứng đầu thế giới về chế biến và xuất khẩu dược liệu. Trong khi đó, Tây Bắc của Việt Nam lại có nguồn tài nguyên dược liệu tự nhiên phong phú nhưng chưa phát triển thành ngành hàng lớn. "Đây chính là “lợi thế cạnh tranh trời cho” của miền núi, cần được quy hoạch bài bản và đầu tư bài bản hơn trong thời gian tới", ông Hùng khuyến nghị.

Theo TS. Phạm Quang Tuyến, việc phát triển dược liệu dưới tán rừng hiện nay đang gặp nhiều rào cản chính sách. Các quy định hiện hành mới chỉ lồng ghép nội dung dược liệu vào ngành lâm nghiệp hoặc y học cổ truyền, mà chưa có hành lang pháp lý cụ thể cho lĩnh vực đặc thù này.

Hệ quả là nhiều địa phương không thể xây dựng được vùng nguyên liệu quy mô lớn, chưa có tiêu chuẩn kỹ thuật riêng cho khai thác bền vững, cũng như khó thu hút doanh nghiệp đầu tư do thiếu cơ chế tín dụng và bảo hiểm rủi ro phù hợp.

Trong khi đó, nhu cầu thị trường trong và ngoài nước ngày càng cao, với mức tiêu thụ nội địa khoảng 80.000 tấn dược liệu/năm, nhưng mới chỉ đáp ứng được 20-30%. Để lấp đầy khoảng trống này, Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn nếu biết tổ chức sản xuất bài bản theo chuỗi giá trị, phát triển vùng trồng đạt chuẩn và chế biến sâu.

TS. Phạm Quang Tuyến cũng đề xuất cơ quan quản lý khẩn trương ban hành chính sách riêng cho dược liệu dưới tán rừng, trong đó ưu tiên các loài đặc hữu như sâm Lai Châu, tam thất hoang, gắn quy hoạch vùng nguyên liệu với quy hoạch ba loại rừng. Bên cạnh đó, cần sửa đổi các quy định về thương mại hóa dược liệu quý hiếm, tháo gỡ các vướng mắc trong khai thác, vận chuyển, tiêu thụ hợp pháp.

“Nếu có chính sách phù hợp và kịp thời, dược liệu dưới tán rừng không chỉ giúp người dân làm giàu mà còn là chìa khóa giữ rừng, trở thành “quốc bảo” và đưa Việt Nam lên bản đồ dược liệu toàn cầu”, TS. Phạm Quang Tuyến nói.

Giá trị xuất khẩu dược liệu Việt Nam chiếm khoảng 10% giá trị xuất khẩu lâm sản ngoài gỗ. Tốc độ tăng trưởng bình quân khoảng15%/năm, nhưng chủ yếu bán thô, giá trị thấp.