Ở những bản làng vùng cao, tiếng thoi đưa trên khung cửi không chỉ là âm thanh quen thuộc, mà còn là nhịp thở văn hóa của cộng đồng. Thổ cẩm - sản phẩm thủ công mang hồn cốt dân tộc hôm nay không còn chỉ hiện diện trong đời sống thường nhật, mà đang vươn ra thị trường rộng lớn, góp phần tạo sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

Theo Bộ Công Thương, Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ của Việt Nam ước tính đạt khoảng 2 tỷ USD, trong đó hàng thủ công mỹ nghệ chiếm một phần khá lớn. Thời gian qua, các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới đã tạo động lực cho sự tăng trưởng xuất khẩu, đặc biệt là sang các thị trường như Châu Âu và Hoa Kỳ. Năm 2025, ngành hàng thủ công mỹ nghệ Việt Nam đặt mục tiêu kim ngạch xuất khẩu đạt 4 tỷ USD.

Dù đã đạt được một số thành tích, song cũng đã có những lúc, nghề dệt tưởng chừng mai một. Người trẻ rời bản, người già không còn đủ sức giữ nghề. Thế nhưng, những nghệ nhân, những phụ nữ vùng cao đã chọn quay lại khung cửi, hồi sinh từng nét hoa văn truyền thống. Đơn cử, HTX Làng nghề thổ cẩm Hoa Tiến (thành lập năm 2010 tại bản Hoa Tiến, xã Châu Tiến, Nghệ An) đã kiên cường vượt qua rất nhiều thử thách, từ cạnh tranh với sản phẩm nhập khẩu đến công cụ sản xuất thô sơ và màu nhuộm không bền. Nhờ được hỗ trợ vay vốn, được tập huấn kỹ thuật trồng dâu, nhuộm màu tự nhiên, cùng đầu tư máy móc hiện đại, sản phẩm không chỉ giữ được độ bền màu, thân thiện môi trường mà còn đa dạng mẫu mã. HTX hiện sở hữu chuỗi giá trị bền vững, mở rộng thị trường cả trong nước lẫn quốc tế.

Thách thức lớn nhất với sản phẩm thổ cẩm không chỉ nằm ở kỹ thuật sản xuất cầu kỳ, mà còn ở chỗ làm thế nào để tiếp cận thị trường. Trong nước, người tiêu dùng chưa thực sự đánh giá đúng giá trị thủ công; còn quốc tế, tiêu chuẩn lại khắt khe từ chất liệu, độ bền màu cho đến câu chuyện văn hóa.

Nhưng chính từ gian nan ấy, nhiều mô hình đã chọn cách làm bài bản: nâng cao chất lượng nguyên liệu, đào tạo lớp trẻ, cải tiến thiết kế để sản phẩm vừa giữ bản sắc, vừa phù hợp thị hiếu hiện đại. Khi một tấm vải thổ cẩm không chỉ đẹp mà còn “kể chuyện”, khách hàng sẵn sàng trả giá xứng đáng.

Song song với đó, đằng sau sự hồi sinh của nhiều sản phẩm thổ cẩm là những bàn tay kết nối. Craft Link – một tổ chức xã hội – đã đồng hành với cộng đồng từ năm 1996. Từ nhóm Mông ở Lùng Tám, người Thái ở Hoa Tiến, đến người Mông ở Pà Cò, hàng loạt dự án giúp khôi phục nghề trồng lanh, dệt vải, nhuộm chàm, tạo thêm thu nhập và khơi dậy niềm tự hào văn hóa.

Điểm mấu chốt không chỉ là làm ra sản phẩm, mà còn là bảo vệ quyền lợi công bằng cho người dân. Các cơ chế hợp đồng, nhãn hiệu tập thể, hay đồng thiết kế với nghệ nhân, giúp cộng đồng vừa được ghi nhận, vừa có thêm cơ hội tiếp cận thị trường bền vững.