Phát triển chợ miền núi: Cần xác lập tư duy mới và khung chính sách linh hoạt

- Thưa ông, ông đánh giá thế nào về thực trạng phát triển chợ ở khu vực đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi hiện nay?

Chuyên gia Nguyễn Minh Phong: Có thể nói, trong giai đoạn vừa qua, chợ vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đã được quan tâm đầu tư nhưng chưa có sự đột phá rõ rệt. Thực trạng chung là hạ tầng xuống cấp, quy mô nhỏ lẻ, hoạt động manh mún và chưa gắn chặt với chiến lược phát triển kinh tế địa phương. Một số chợ hoạt động cầm chừng hoặc bỏ hoang do không phù hợp quy hoạch, không đáp ứng được nhu cầu thực tế của người dân và doanh nghiệp.

Chuyên gia kinh tế Nguyễn Minh Phong

Chúng ta vẫn đang lúng túng trong việc xác định vai trò, vị trí của chợ trong chiến lược phát triển vùng. Thiếu một cách tiếp cận bài bản khiến việc đầu tư nhiều nơi chưa phát huy hiệu quả. Trong khi đó, chợ lại là nơi thể hiện rất rõ sức sống kinh tế – văn hóa của cộng đồng, đặc biệt ở những khu vực miền núi, nơi người dân phụ thuộc lớn vào mua bán trực tiếp, chợ phiên và các điểm bán tập trung.

- Theo ông, đâu là những tồn tại lớn nhất trong phát triển chợ miền núi cần được tháo gỡ hiện nay?

Chuyên gia Nguyễn Minh Phong: Có ba vấn đề cốt lõi. Thứ nhất, là thiếu một chiến lược tổng thể dài hạn trong quy hoạch và phát triển chợ miền núi. Nhiều địa phương xây dựng chợ theo phong trào, thiếu đánh giá kỹ về khả năng vận hành, kết nối giao thông, nguồn cung – cầu hàng hóa.

Thứ hai là về chính sách, còn chồng chéo, thiếu cụ thể. Nghị định số 60/2024/NĐ-CP ngày 5/6/2024 của Chính phủ về phát triển và quản lý chợ nói chung đã có bước tiến, nhưng vẫn cần hướng dẫn rõ hơn về chợ vùng miền núi, đặc biệt là tiêu chí phân loại, mô hình tổ chức, cơ chế tài chính. Nhiều địa phương không dám triển khai hoặc lúng túng vì sợ sai, do chưa rõ trách nhiệm hay phương thức áp dụng.

Thứ ba là thiếu minh bạch thông tin và cơ chế giám sát. Chúng ta chưa có cơ sở dữ liệu đầy đủ về hệ thống chợ, tình trạng hoạt động, nhu cầu thực tiễn. Việc phân bổ vốn còn thiếu công khai, nhiều nơi đầu tư dàn trải, dẫn đến lãng phí.

Đầu tư chợ miền núi cần nguồn vốn không nhỏ (Ảnh: Báo Dân tộc và Phát triển)

- Đầu tư chợ miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số cần nguồn vốn lớn, song việc thu hút đầu tư vô cùng khó khăn. Vậy theo ông, đâu là những vướng mắc lớn nhất trong cơ chế đầu tư phát triển chợ miền núi hiện nay?

Chuyên gia Nguyễn Minh Phong: Có một số điểm nghẽn nổi bật. Cụ thể, nguồn lực tài chính còn mỏng. Các địa phương khó khăn rất trông chờ vào Trung ương, nhưng ngân sách lại bị phân tán cho nhiều nhiệm vụ ưu tiên khác. Cách tiếp cận đầu tư theo kiểu “rót vốn cứng” không còn phù hợp.

Bên cạnh đó, cơ chế xã hội hóa chưa hiệu quả. Nhà đầu tư ngại tham gia vì lợi nhuận thấp, trong khi rủi ro cao. Chưa có công cụ hấp dẫn như miễn giảm thuế, hỗ trợ lãi suất, đảm bảo đầu ra…

Để tháo gỡ điểm nghẽn này, theo tôi, cần có tư duy linh hoạt: Nhà nước lo hạ tầng, tư nhân lo vận hành. Cần có mô hình hợp tác công – tư hoặc ủy quyền cho các tổ chức như hợp tác xã, hiệp hội ngành hàng để quản lý. Đầu tư chợ không nên chỉ nhìn dưới góc độ thương mại, mà cần gắn với du lịch, bảo tồn văn hóa, an sinh xã hội.

- Theo ông, doanh nghiệp, hợp tác xã có thể phát huy vai trò gì trong phát triển hệ thống chợ vùng dân tộc thiểu số và miền núi?

Chuyên gia Nguyễn Minh Phong: Doanh nghiệp và HTX là hai trụ cột quan trọng, có thể tạo sự linh hoạt và tính thị trường trong quản lý chợ. Đặc biệt, HTX có thế mạnh huy động người dân tham gia, xây dựng mô hình quản trị cộng đồng, phù hợp với điều kiện miền núi.

Nhưng thực tế, doanh nghiệp, HTX vẫn đứng ngoài cuộc vì thiếu cơ chế. Để họ dấn thân, Nhà nước phải tạo niềm tin thông qua một hệ thống chính sách ổn định, rõ ràng. Phải đơn giản hóa thủ tục hành chính, minh bạch hoá hỗ trợ đầu tư, tạo điều kiện tiếp cận tín dụng ưu đãi.

Ngoài ra, cần đẩy mạnh chuyển đổi số trong chợ, tạo các mô hình thử nghiệm như “chợ số”, “chợ thông minh”, để các HTX và doanh nghiệp có thêm kênh tiêu thụ hàng hóa bản địa, kết nối chuỗi giá trị vùng miền. Những mô hình này nếu được hỗ trợ đúng mức sẽ mang lại giá trị kép: phát triển thương mại và bảo tồn văn hóa.

Phát triển chợ miền núi cần nhiều giải pháp linh hoạt

- Là chuyên gia đã có nhiều năm nghiên cứu về vấn đề hạ tầng thương mại, dưới góc nhìn của mình, ông cho rằng đâu là những giải pháp đột phá có thể giúp phát triển chợ thành động lực phát triển vùng dân tộc thiểu số và miền núi?

Chuyên gia Nguyễn Minh Phong: Tôi cho rằng có ba giải pháp quan trọng.

Một là đổi mới tư duy phát triển chợ – phải coi chợ như một hạ tầng xã hội – kinh tế trọng điểm, có khả năng lan tỏa và dẫn dắt phát triển sản xuất, tiêu dùng, sinh kế bền vững.

Hai là ban hành chính sách đặc thù riêng cho chợ miền núi. Cần một thông tư hướng dẫn Nghị định 60 theo hướng có tính đến điều kiện khó khăn, tập quán buôn bán, hình thức chợ phiên – chợ bản – chợ biên giới. Cơ chế cần linh hoạt, không nên máy móc áp dụng mô hình chợ đô thị vào miền núi.

Ba là tăng cường vai trò của địa phương – đặc biệt cấp huyện và xã – trong lập quy hoạch, xác định vị trí xây chợ và tổ chức vận hành. Trung ương cần ủy quyền và phân cấp mạnh hơn, kèm theo đó là hướng dẫn, tập huấn, và giám sát đồng bộ.

Chúng ta cũng nên thí điểm một số mô hình chợ đặc sắc gắn với du lịch, văn hóa – như chợ phiên vùng cao kết hợp lễ hội dân tộc – từ đó nhân rộng. Những điểm như vậy vừa giúp tiêu thụ sản phẩm bản địa, vừa thu hút du lịch, vừa giữ gìn bản sắc – đạt được cả ba mục tiêu về kinh tế, xã hội, văn hóa.

Xin cảm ơn ông!