“Cây thoát nghèo” cho đồng bào miền núi

Xã Sơn Kim 1 và Sơn Kim 2 (2 xã biên giới tỉnh Hà Tĩnh) nhiều năm qua gặp khó khăn sau khi các ưu đãi dành cho vùng kinh tế Cửa khẩu Cầu Treo kết thúc. Do địa hình phức tạp, thiếu tư liệu sản xuất, phần lớn người dân sống dựa vào rừng.

Hơn một năm nay, chính quyền địa phương triển khai mô hình trồng cây dược liệu dưới tán rừng, bước đầu mang lại kết quả khả quan. Ông Nguyễn Đăng Điểu (Sơn Kim 1) cho biết, gia đình ông trồng xen 20 ha rừng nguyên sinh với cây thiên niên kiện – loài dược liệu quý vốn mọc tự nhiên trong rừng sâu.

Trước đây, thiên niên kiện (còn gọi là cây sắn sục) chủ yếu được thu hái bán cho thương lái, nhưng khai thác quá mức khiến loài cây này ngày càng hiếm. Việc trồng xen dưới tán rừng không chỉ giúp bảo tồn giống quý mà còn mở ra sinh kế mới cho người dân.

Hiện toàn xã Sơn Kim 1 trồng hơn 300 ha cây dược liệu dưới tán rừng, nhiều diện tích phát triển tốt, kỳ vọng trở thành cây “thoát nghèo” cho người dân miền núi. Theo tính toán, sau 3–5 năm, cây thiên niên kiện có thể thu hoạch thân và củ, đạt giá trị 45–50 triệu đồng/ha, cao hơn nhiều loại cây trồng khác.

TS. Phạm Quang Tuyến, Viện Nghiên cứu Lâm sinh, Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam chia sẻ, rừng không chỉ cung cấp gỗ và lâm sản ngoài gỗ, trong hệ sinh thái rừng phong phú và đa dạng của Việt Nam, tiềm năng phát triển cây dược liệu dưới tán rừng là vô cùng lớn. Đây là hướng đi đặc biệt phù hợp với vùng cao, vùng đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống dựa vào rừng.

Phát triển dược liệu trong môi trường rừng tạo nguồn thu nhập đáng kể, sinh kế quan trọng trong kinh tế hộ gia đình (chiếm khoảng 15% tổng thu nhập), trong đó, có những hộ gia đình có trình độ dân trí cao, khá giả nguồn thu nhập từ dược liệu chiếm tỷ lệ cao lên tới 60-70%. Từ đó có nguồn tiền để đáp ứng nhu cầu mua thiết yếu hàng ngày, nâng cao đời sống, xoá đói giảm nghèo, cải thiện sinh kế, đảm bảo an sinh xã hội. Nhiều hộ gia đình dân tộc thiểu số nhờ hoạt động phát triển dược liệu trong môi trường rừng đã trở nên khá giả.  

Điển hình là các hộ gây trồng và khai thác đẳng sâm ở xã Púng Bánh, Sốp Cộp (tỉnh Sơn La) có thu nhập lên tới 40 triệu đồng/năm; các hộ phát triển thảo quả ở xã Dào San, Phong Thổ (tỉnh Lai Châu) hàng năm có thu nhập lên tới 200 triệu đồng/năm; các hộ trồng sa nhân ở xã Bát Xát (tỉnh Lào Cai) hàng năm có thu nhập lên tới 80 triệu đồng/ha.

Đặc biệt, việc phát triển thành công sâm Việt Nam, tam thất hoang, bảy lá một hoa, hoàng tinh hoa trắng, lan kim tuyến tại các đỉnh núi cao thuộc tỉnh Lai Châu, Điện Biên và Sơn La đã mang lại thu nhập hàng trăm triệu đồng/năm cho bà con vùng cao, điều này càng có cơ sở vững chắc khẳng định sự phù hợp, tiềm năng kinh tế mở ra từ các loại cây dược liệu. “Đây là hướng đi không chỉ phù hợp về sinh thái mà còn tạo ra giá trị kinh tế cao, bền vững, đảm bảo lợi ích lâu dài cho cả người dân và môi trường”, ông Tuyến nói.

Liên kết sinh kế, bảo tồn và kinh tế xanh

Tiềm năng phát triển dược liệu dưới tán rừng là rất lớn, nhưng để khai thác hiệu quả và bền vững cần có sự đồng bộ từ quy hoạch, kỹ thuật đến chế biến. Theo TS. Tuyến, trước hết cần quy hoạch vùng trồng rõ ràng, phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng, độ cao và sinh thái rừng, tránh trồng tự phát trong rừng đặc dụng hay vùng lõi, gây mất kiểm soát và nguy cơ suy thoái hệ sinh thái.

Việc chuyển giao kỹ thuật cũng là yếu tố then chốt. Nếu không được hướng dẫn, người dân dễ phát dọn sạch rừng để trồng, trong khi chỉ cần xử lý dây leo, tạo lối đi, giữ cây tái sinh và duy trì lớp cây kế cận để bảo đảm rừng đa tầng.

Hệ thống chế biến và bảo quản sau thu hoạch cũng cần đầu tư đồng bộ ngay tại vùng trồng. Hiện nay, thiếu nhà máy hoặc trạm sơ chế khiến người dân phải sấy dược liệu bằng củi rừng, dẫn đến mất rừng nghiêm trọng. Ứng dụng năng lượng tái tạo như điện hoặc năng lượng mặt trời là hướng đi đúng, nhưng vẫn manh mún và cần nhân rộng.

Để chuỗi giá trị thực sự hiệu quả, vùng trồng cần kết nối với các cơ sở chế biến đạt chuẩn, sản xuất theo quy trình GACP-WHO và các tiêu chuẩn quốc tế, hướng tới xuất khẩu và tiêu dùng trong nước. Khi các khâu liên kết, dược liệu dưới tán rừng mới trở thành ngành hàng kinh tế sinh thái có giá trị lâu dài.

Tại cuộc họp của Quyền Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng với các cơ quan chuyên môn của Bộ trong hai lĩnh vực Lâm nghiệp và Đa dạng sinh học ngày 21/8, nhiều ý kiến tập trung vào việc rà soát pháp luật, tinh gọn tổ chức nghiên cứu và hoàn thiện cơ chế, chính sách nhằm bảo đảm nguồn lực cho rừng.

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Quốc Trị chỉ rõ tình trạng bất cập hiện nay khi nhiều chương trình cùng triển khai bảo vệ rừng, như nông nghiệp, giảm nghèo đến các chương trình mục tiêu cho đồng bào dân tộc thiểu số. Ông đề nghị, về nghiên cứu, định hướng là cây bảo tồn phải là cây bản địa, cây sản xuất phải là giống chất lượng cao. Ông cũng lưu ý việc xây dựng thương hiệu gỗ Việt trên các thị trường truyền thống và thị trường tiềm năng của quốc tế.

Quyền Bộ trưởng Trần Đức Thắng nhấn mạnh phải giữ rừng trên diện tích thực tế, không “thống kê ảo”, huy động nguồn lực từ cơ chế thuê môi trường rừng và xây dựng Chiến lược lâm nghiệp gắn với phát triển bền vững.

Bốn định hướng lớn được thống nhất gồm: xác định hiện trạng rừng; xây dựng chiến lược tổng thể từ năm 2026; nâng cao hiệu quả quản lý và chính sách nhân lực; đẩy mạnh nghiên cứu, đào tạo nhân lực chất lượng cao. Nếu triển khai đồng bộ, các định hướng này sẽ tạo nền tảng để ngành lâm nghiệp phát triển bền vững, hài hòa lợi ích sinh thái, kinh tế và xã hội, đồng thời bảo vệ tài nguyên rừng cho các thế hệ tương lai.

Các chuyên gia cũng nhận định, cây dược liệu dưới tán rừng không chỉ mang lại thu nhập cho đồng bào miền núi, mà còn bảo vệ hệ sinh thái quý giá. Khi được hỗ trợ bằng chính sách quy hoạch, kỹ thuật và chế biến hợp lý, mô hình này sẽ trở thành hướng phát triển sinh kế bền vững, kinh tế xanh và lâu dài cho cộng đồng.