Trên các triền đồi phường Trung Sơn, thành phố Tam Điệp (tỉnh Ninh Bình), những dãy cà gai leo xanh thẫm trải dài tít tắp. Hương thơm ngai ngái từ khu xưởng chế biến của Hợp tác xã sản xuất và chế biến dược liệu Nam Sơn lan theo làn gió, báo hiệu một mùa thu hoạch bội thu.

Từ cây mọc hoang thành “vàng xanh”

Ít ai nghĩ rằng, loại cây cà gai leo xanh mướt, nay trở thành “vàng xanh” giúp hàng chục hộ dân Trung Sơn đổi đời, từng chỉ là thứ mọc dại ven đồi, ven suối. Ngày ấy, người dân lượm nhặt mang về, phơi nắng rồi bán rẻ cho thương lái, chẳng ai bàn chuyện kỹ thuật trồng hay xây dựng thương hiệu, nên cái nghèo vẫn đeo bám.

Bước ngoặt đến khi Hợp tác xã Nam Sơn quyết định đầu tư vào chế biến sâu và xây dựng thương hiệu riêng. Hàng tỷ đồng được đầu tư để mua máy rửa, máy sấy lạnh công nghệ Nhật Bản, máy nghiền siêu mịn, dây chuyền ép viên và đóng gói trà túi lọc. Nhờ đó, thay vì phụ thuộc thời tiết, một tấn nguyên liệu nay chỉ mất 6-8 giờ sấy lạnh, giữ trọn hoạt chất quý và sẵn sàng chế biến thành sản phẩm giá trị cao.

Ông Hoàng Viết Tiến, Chủ tịch HĐQT, Giám đốc Hợp tác xã sản xuất và chế biến dược liệu Nam Sơn cho biết, cà gai leo quý thật, nhưng nếu chỉ bán thô thì giá trị rất thấp. Do đó, ông xác định muốn thoát nghèo, phải làm chủ được khâu chế biến và xây dựng thương hiệu riêng.

Không dừng lại ở việc phát triển công nghệ, Hợp tác xã còn quy hoạch hơn 20 ha vùng nguyên liệu và liên kết với hàng chục hộ ở Trung Sơn và vùng lân cận trồng cà gai leo, nghệ, đinh lăng, hà thủ ô… theo tiêu chuẩn hữu cơ. Điều này vừa đảm bảo chất lượng, vừa duy trì nguồn cung ổn định quanh năm.

Nhờ chiến lược này, các sản phẩm viên nén cà gai leo, bột hòa tan, trà túi lọc của Hợp tác xã đã có mặt ở siêu thị, cửa hàng đặc sản và trên các sàn thương mại điện tử. Năm 2024, doanh thu gần 400 triệu đồng, tạo việc làm thường xuyên cho hàng chục lao động địa phương với mức thu nhập khá. Đặc biệt, việc ký hợp đồng bao tiêu từ đầu vụ đã giúp bà con yên tâm sản xuất, không lo giá xuống.

Liên kết để thoát nghèo, làm giàu trên đất quê hương

Không chỉ Trung Sơn, ở xã Đồng Thái (huyện Nho Quan), câu chuyện xoá đói giảm nghèo lại bắt đầu từ những thửa ruộng trũng. Trước đây, trồng lúa chỉ cho thu vài trăm nghìn đồng mỗi sào, trừ chi phí gần như không còn lãi. Sự thay đổi đến khi Hợp tác xã sản xuất và tiêu thụ dược liệu Thành Công được thành lập, chuyển đổi diện tích đất lúa sang trồng cây dược liệu chưng cất tinh dầu. Thu nhập nhờ đó tăng gấp 6-7 lần so với trước.

Xưởng sản xuất của hợp tác xã được trang bị hệ thống chưng cất tinh dầu inox 3 lớp, ngưng tụ tuần hoàn khép kín, máy lọc công suất lớn. Nếu như trước đây, các hộ chưng cất thủ công, hiệu suất thấp, chất lượng không đồng đều và dễ lẫn tạp chất, thì nay mỗi ngày hợp tác xã có thể chưng cất hơn 3 tấn nguyên liệu, cho ra gần 30 lít tinh dầu nguyên chất.

Tinh dầu bạch đàn chanh của hợp tác xã đã đạt chuẩn OCOP 3 sao. Ngoài dạng nguyên chất, hợp tác xã còn phát triển nhiều sản phẩm tiện ích như xịt phòng, tinh dầu đuổi muỗi, nước lau sàn… được thị trường đánh giá cao nhờ chất lượng và độ an toàn.

Sự lớn mạnh của các Hợp tác xã Nam Sơn hay Thành Công không thể tách rời vai trò hỗ trợ của địa phương, Liên minh Hợp tác xã Việt Nam và Liên minh Hợp tác xã tỉnh Ninh Bình.

Thời gian qua, hàng loạt chương trình đã được triển khai như hỗ trợ vốn qua Quỹ Hỗ trợ phát triển hợp tác xã; đầu tư máy móc, mở rộng vùng nguyên liệu; tập huấn kỹ năng quản trị; chuyển giao công nghệ; hỗ trợ xây dựng thương hiệu, truy xuất nguồn gốc, thương mại điện tử.

Ngoài ra, các chương trình xúc tiến thương mại được tổ chức thường xuyên, giúp hợp tác xã kết nối với hệ thống phân phối, siêu thị, hội chợ. Nhiều mô hình tiêu biểu được vinh danh “Ngôi sao hợp tác xã”, tạo động lực đổi mới và nâng cao chất lượng sản xuất.

Nhờ vậy, thu nhập của nhiều thành viên hợp tác xã đã tăng từ 25-35% so với trước. Hợp tác xã Sinh Dược với sản phẩm đạt OCOP 4 sao đang tiến tới 5 sao quốc gia; Hợp tác xã nông nghiệp Liên Dương được trao danh hiệu “Ngôi sao Hợp tác xã” nhờ mô hình sản xuất gắn bảo vệ môi trường và tạo việc làm bền vững.

Dù đạt kết quả đáng khích lệ, các hợp tác xã dược liệu ở Ninh Bình vẫn đối mặt thách thức như vốn đầu tư lớn nhưng khó tiếp cận tín dụng do thiếu tài sản thế chấp; thị trường tiêu thụ chưa thật ổn định; áp lực đổi mới mẫu mã, công thức để đáp ứng thị hiếu ngày càng cao.

Ông Nguyễn Đức Tuấn, Đại diện Hợp tác xã sâm Cúc Phương cho biết, các đơn vị rất cần chính sách tín dụng ưu đãi dành riêng cho hợp tác xã ứng dụng công nghệ cao, cùng với đó là hỗ trợ quảng bá, xúc tiến thương mại để mở rộng thị trường.

Câu chuyện từ Ninh Bình cho thấy, khi nông dân, Hợp tác xã và Nhà nước cùng đồng hành, lấy khoa học kỹ thuật làm nền tảng và thị trường làm mục tiêu, những cây trồng bản địa hoàn toàn có thể trở thành ngành hàng tỷ đồng.

Hôm nay, những cánh đồng cà gai leo, nghệ, đinh lăng… ở Trung Sơn, Đồng Thái không chỉ mang lại thu nhập cao, mà còn mở ra hướng sản xuất sạch, chế biến sâu, xây dựng thương hiệu và mở rộng thị trường trong và ngoài nước. Đây là nền tảng để Ninh Bình hướng tới ngành công nghiệp dược liệu hiện đại, góp phần nâng tầm giá trị nông sản Việt.

Từ những cây thuốc mọc hoang, qua bàn tay người nông dân và sự hỗ trợ của hợp tác xã, sản phẩm đã vươn tới kệ siêu thị, gói quà OCOP, thậm chí hướng tới xuất khẩu. Đó là minh chứng rõ rệt rằng giảm nghèo ở Ninh Bình không chỉ là khẩu hiệu, mà là hành trình bền bỉ, nơi mỗi hợp tác xã là “hạt nhân” góp phần đưa nông thôn bước vào giai đoạn thoát nghèo - làm giàu - phát triển bền vững.