Chợ vùng cao không chỉ là nơi mua bán, mà còn là không gian văn hóa, sinh kế, kết nối cộng đồng vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Đầu tư vào chợ là đầu tư cho phát triển bao trùm.

Giữa những dải núi chập chùng Tây Bắc, Đông Bắc hay dọc miền Trường Sơn hùng vĩ, nơi tiếng khèn Mông hòa trong sương sớm, nơi con dốc không ngăn nổi bước chân gùi hàng ra chợ… những khu chợ vùng cao vẫn rộn ràng mỗi phiên như hơi thở không thể thiếu trong đời sống của bà con dân tộc. Ở đó, có sự gặp gỡ của sản vật bản địa, có sắc màu thổ cẩm, có niềm vui giản dị mà chân thành. Chợ không chỉ là nơi trao đổi mua bán, mà còn là không gian giữ hồn văn hóa và kết nối sinh kế.

Là một tỉnh miền núi, có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số cùng sinh sống, chợ tại Bắc Kạn là loại hình kinh doanh chợ truyền thống không chỉ có vai trò đối với hoạt động kinh doanh hàng hóa mà còn cả yếu tố văn hóa, xã hội. Hiện nay, cùng chung xu thế phát triển, bên cạnh loại hình kinh doanh chợ truyền thống, hệ thống siêu thị, cửa hàng tiện lợi, trung tâm thương mại cũng được hình thành, tuy nhiên, chợ truyền thống vẫn đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.

Bởi vì chợ, về phương diện xã hội, còn là nơi thể hiện, gìn giữ và phát huy bản sắc dân tộc, là nơi gắn kết các bộ phận dân cư khác nhau theo nơi cư trú, nghề nghiệp, qua đó chợ có vai trò như một yếu tố đảm bảo sự phát triển chung của cộng đồng một cách hài hòa. Chợ còn là nơi phản ánh phong tục tập quán của mỗi địa phương, nơi tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước đảm bảo an ninh, trật tự xã hội. Thời gian qua, nhờ các chính sách hỗ trợ phát triển hạ tầng chợ, hệ thống chợ miền núi tại Bắc Kạn đã có sự thay đổi đáng kể. 

Ông Đinh Lâm Sáng - Phó Giám đốc Sở Công Thương Bắc Kạn chia sẻ, chợ truyền thống không chỉ có vai trò đối với hoạt động kinh doanh hàng hóa mà còn cả yếu tố văn hóa, xã hội. Hiện nay, cùng chung xu thế phát triển, bên cạnh loại hình kinh doanh chợ truyền thống, hệ thống siêu thị, cửa hàng tiện lợi, trung tâm thương mại cũng được hinh thành, tuy nhiên, chợ truyền thống vẫn đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của tinh. Bởi vì chợ, về phương diện xã hội, còn là nơi thể hiện, gìn giữ và phát huy bản sắc dân tộc, là nơi gắn kết các bộ phận dân cư khác nhau theo nơi cư trú, nghề nghiệp, qua đó chợ có vai trò như một yếu tố đảm bảo sự phát triển chung của cộng đồng một cách hài hòa.

“Chợ là nơi phản ánh phong tục tập quán của mỗi địa phương, là nơi sinh hoạt văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc, người dân đến chợ không chỉ với mục đích là mua bán hàng hóa mà còn để giao tiếp, gặp gỡ người thân, trao đổi công việc. Tại tỉnh miền núi như Bắc Kạn, bà con vẫn cùng nhau đi chợ, "chơi chợ" mà không phải chỉ để mua bán. Ngoài ra, chợ miền núi cũng là nơi tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước, đảm bảo an ninh, trật tự xã hội” – ông Đinh Lâm Sáng cho hay.

Với vai trò quan trọng của chợ đối với đời sống xã hội và phát triển kinh tế của tỉnh, trong thời gian qua, tỉnh Bắc Kạn đã quan tâm đầu tự, cải tạo, nâng cấp các chợ. Trong đó, về nguồn vốn đầu tư xây dựng chợ hầu hết đều từ nguồn vốn ngân sách nhà nước (Ngân sách Trung ương, ngân sách địa phương, vốn kết dư ngân sách xã, nguồn vốn 135, nguồn vốn từ các Chương trình Mục tiêu quốc gia như Chương trình Mục tiêu quốc gia giảm nghèo; Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi...).

Hoặc tại Sơn La, phát triển chợ ở vùng dân tộc thiểu số đang được chú trọng thông qua việc xây dựng và cải tạo, nâng cấp mạng lưới chợ để kết nối giao thương và tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tham gia vào các hoạt động kinh tế. Điều này đồng thời góp phần nâng cao tính chủ động của người dân trong việc thực hiện các chương trình phát triển kinh tế, đặc biệt là trong việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng để nâng cao thu nhập và thoát nghèo. 

Bắc Kạn, Sơn La là hai trong nhiều địa phương đã tận dụng khá tốt các cơ chế chính sách để phát triển hệ thống chợ vùng dân tộc. Những năm vừa qua, để khơi thông động lực mới cho vùng cao, Nhà nước đã ban hành hàng loạt chính sách phát triển chợ tại vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Theo Quyết định số 1719/QĐ-TTg ngày 14 tháng 10 năm 2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I: từ năm 2021 đến năm 2025, một trong những mục tiêu hàng đầu của Bộ Công Thương là xây dựng cơ sở hạ tầng, đặc biệt là hệ thống chợ cho đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

Theo thống kê của Bộ Công Thương, tính đến ngày 31/12/2024, trên cả nước có 218 chợ được đầu tư dựng mới và cải tạo, nâng cấp (trong đó xây dựng mới là 79 chợ và cải tạo, nâng cấp là 139 chợ). Hạ tầng thương mại thiết yếu tại khu vực nông thôn, miền núi được cải tạo nâng cấp dần đáp ứng nhu cầu sản xuất và tiêu dùng của người dân.

Song song đó, Bộ Công Thương đang hỗ trợ đào tạo kỹ năng kinh doanh, hỗ trợ tiểu thương vùng cao kết nối tiêu thụ sản phẩm qua sàn thương mại điện tử. Cùng với sự nỗ lực của Bộ Công Thương, một số địa phương như Hà Giang, Yên Bái, Sơn La đã lồng ghép chợ với chương trình OCOP, du lịch cộng đồng và mô hình chợ thông minh. Từ một nơi chỉ đơn thuần là điểm họp phiên, nhiều chợ vùng cao nay đã trở thành trung tâm giao thương - nơi sản phẩm bản địa có cơ hội vươn xa hơn, tiếp cận người tiêu dùng thành thị, và khách quốc tế.

Nỗ lực là vậy, tuy nhiên hiện nay, không ít khu chợ vùng cao vẫn như “phiên chợ ngủ quên”. Nhiều nơi chưa có mái che, nền chợ là đất trơn trượt, không có khu trưng bày sản phẩm hay nơi nghỉ chân cho du khách. Một số xã vùng biên, vùng sâu thậm chí không có chợ cố định. Bà con phải bày hàng ven đường, đối mặt với mưa nắng, rủi ro. Đây cũng là lý do khiến sản phẩm bản địa dù đặc sắc khó tìm được đầu ra ổn định. Việc thiếu cơ sở vật chất, thiếu kết nối, thiếu dịch vụ đi kèm khiến chợ chưa trở thành động lực phát triển như kỳ vọng.

Bên cạnh đó, các chợ khu vực miền núi, vùng dân tộc hiện hầu hết vẫn sử dụng nguồn vốn chính sách để xây dựng chứ chưa thể thu hút mạnh đầu tư tư nhân. Về phía các doanh nghiệp, việc thiếu cơ chế ưu đãi, khuyến khích đầu tư cũng như gánh nặng về thuế, tiền thuê đất… cũng là nguyên nhân khiến nhiều doanh nghiệp chưa mặn mà đầu tư.

Theo Hiệp hội phát triển chợ Việt Nam, dù Chính phủ đã ban hành nhiều nghị định, thông tư về phát triển và quản lý chợ, nhưng việc thực thi từ trung ương đến địa phương còn thiếu quyết liệt và thiếu thống nhất. Các luật liên quan như Luật Đất đai, Luật Đầu tư, Luật Quy hoạch… lại có những quy định chồng chéo, thiếu tính kết nối, gây khó khăn cho quá trình chuẩn bị và triển khai dự án.

Ông Dương Văn Chiến – Chủ tịch Hiệp hội Phát triển chợ Việt Nam chia sẻ, việc các doanh nghiệp ngại đầu tư vào chợ không xuất phát từ chuyện thiếu vốn hay mô hình kinh doanh không hiệu quả. Nguyên nhân cốt lõi nằm ở cơ chế và chính sách chưa thật sự khuyến khích, hỗ trợ doanh nghiệp.

Nói rõ hơn, doanh nghiệp, hợp tác xã, hay tư thương hoàn toàn sẵn sàng đầu tư vào chợ, kể cả ở những khu vực khó khăn. Nhưng những rào cản về cơ chế, về sự quan tâm thực chất từ chính quyền sở tại và nhất là về tính nhất quán trong chính sách ưu đãi đã khiến họ phải "dè chừng".

Vấn đề nằm ở chỗ: Dù Chính phủ đã ban hành nhiều nghị định, thông tư về phát triển và quản lý chợ, nhưng việc thực thi từ trung ương đến địa phương còn thiếu quyết liệt và thiếu thống nhất. Các luật liên quan như Luật Đất đai, Luật Đầu tư, Luật Quy hoạch… lại có những quy định chồng chéo, thiếu tính kết nối, gây khó khăn cho quá trình chuẩn bị và triển khai dự án.

“Tôi lấy ví dụ cụ thể, có những chợ cũ chỉ rộng 2.000 - 3.000m², khi quy hoạch lại, yêu cầu xây dựng theo mẫu chợ mới thì vướng ngay về mật độ xây dựng, chỉ được phép sử dụng 40%. Phần diện tích còn lại phải dành cho bãi đỗ xe, cây xanh, hạ tầng kỹ thuật như điện, nước, phòng cháy chữa cháy, xử lý môi trường… Dẫn đến thực tế là diện tích sử dụng còn lại để đầu tư kinh doanh bị thu hẹ, làm mất tính hiệu quả của dự án” – ông Dương Văn Chiến nhấn mạnh.

Chưa kể, có rất nhiều tiêu chí bị chồng chéo giữa các văn bản quy hoạch, thiết kế, môi trường và xây dựng. Doanh nghiệp rất khó tiếp cận dự án trong điều kiện mà một chợ dân sinh, nơi vốn phục vụ nhu cầu thiết yếu của người dân, lại bị đối xử như một khu thương mại cao cấp về thủ tục.

Theo Bộ Công Thương, để tiếp tục cải thiện hạ tầng chợ vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, bên cạnh việc xây dựng cơ chế để tiếp tục thu hút đầu tư phát triển chợ, Bộ Công Thương đã và đang tiếp tục hoàn thiện cơ chế để dành nguồn vốn ưu đãi đầu tư vào chợ, cũng như xây dựng cơ chế thu hút đầu tư vào khu vực đặc thù này.

Bên cạnh đó, Bộ định hướng đẩy mạnh phát triển thương mại điện tử và ứng dụng công nghệ số nhằm hỗ trợ đưa sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi lên sàn thương mại điện tử.Đồng thời, phối hợp với các sàn thương mại điện tử lớn xây dựng các "gian hàng số" riêng cho đặc sản vùng dân tộc thiểu số và miền núi, đồng thời hỗ trợ đào tạo kỹ năng bán hàng online, livestream, marketing số cho bà con và HTX.

Tuy nhiên, những nỗ lực của Bộ Công Thương sẽ là không đầy đủ nếu thiếu đi sự chung tay của các địa phương, các hiệp hội, doanh nghiệp về phát triển chợ. Tựu chung lại, với khu vực đặc thù như miền núi, vùng đồng bào dân tộc, việc hoàn thiện cơ sở hạ tầng thương mại, trong đó có chợ là việc làm khó khăn, đòi hỏi phải có sự đồng lòng, chung tay. Không gian chợ khu vực đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi nếu được đầu tư đúng tầm sẽ không chỉ là nơi lưu giữ bản sắc văn hóa, mà còn là trung tâm kết nối kinh tế vùng cao.

Một phiên chợ được tổ chức tốt là một nhịp cầu cho phát triển, một bước chuyển để sản vật núi rừng thoát khỏi vòng luẩn quẩn “được mùa mất giá”. Đó cũng là cách để vùng cao không bị bỏ lại phía sau trong hành trình phát triển đồng đều, bao trùm và bền vững.