Phóng viên Báo Công Thương đã có cuộc trao đổi với PGS-TS Bùi Thị An - Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng, Chủ tịch Hội Nữ trí thức TP. Hà Nội xung quanh vấn đề này.

Cần chính sách sát thực tế và ưu tiên hạ tầng số

- Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu trong công tác giảm nghèo, nhưng theo bà, thách thức lớn nhất hiện nay là gì khi chuẩn nghèo không chỉ dừng lại ở “cơm no, áo ấm”?

PGS.TS Bùi Thị An: Trong những năm qua, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu ấn tượng trong công cuộc xóa đói, giảm nghèo, được cộng đồng quốc tế đánh giá cao. Tuy nhiên, chuẩn nghèo hiện nay không còn dừng lại ở “cơm no, áo ấm”, mà phải hướng tới mục tiêu cao hơn: nâng cao chất lượng cuộc sống toàn diện cho người dân, từ giáo dục, y tế cho đến đời sống tinh thần.

Để chính sách đi vào thực chất và tạo dấu ấn đột phá, điều tiên quyết là phải dựa trên khảo sát cụ thể, lắng nghe nhu cầu của từng vùng, từng địa phương. Bởi mỗi nơi có điều kiện, đặc thù riêng: Điện Biên không giống Tây Nguyên, Nam Bộ khác với đồng bằng sông Cửu Long. Ở đâu thiếu trường học, cần ưu tiên xây dựng trường lớp; nơi thiếu dịch vụ y tế, phải bổ sung cơ sở chăm sóc sức khỏe; địa bàn khan hiếm nước sạch thì cần tập trung đầu tư hệ thống cung cấp nước sạch. Nếu không xuất phát từ thực tế, chính sách sẽ khó tránh khỏi hình thức và kém hiệu quả.

Với đồng bào vùng sâu, vùng xa, vùng núi, dù đời sống đã được cải thiện nhưng vẫn còn nhiều khó khăn. Vì vậy, cùng với việc ban hành khung chính sách lớn, Quốc hội cần đề ra giải pháp chi tiết, linh hoạt cho từng vùng miền, đồng thời trao quyền cho cơ sở để triển khai phù hợp với nhu cầu thực tế. Chỉ khi đó, chính sách mới thực sự đi vào cuộc sống, tạo ra những chuyển biến bền vững trong nâng cao chất lượng đời sống nhân dân.

- Khi hạ tầng và đào tạo được đồng bộ, chuyển đổi số có thể giúp minh bạch hóa và nâng cao hiệu quả chương trình giảm nghèo như thế nào?

PGS.TS Bùi Thị An: Chuyển đổi số hiện nay không chỉ là yêu cầu cấp thiết đối với quốc gia mà còn đặc biệt quan trọng với các vùng sâu, vùng xa. Muốn thực hiện hiệu quả, trước hết cần có nguồn ngân sách đủ lớn để đầu tư hạ tầng số cho những khu vực này. Bởi nếu thiếu hạ tầng, chuyển đổi số sẽ chỉ dừng lại ở khẩu hiệu. Do đó, cần thiết phải dành riêng một khoản ngân sách ưu tiên cho mục tiêu này.

Cùng với hạ tầng, yếu tố then chốt thứ hai là đào tạo. Người dân vùng sâu, vùng xa cần được trang bị kiến thức và kỹ năng số cơ bản – như một hình thức “bình dân học vụ” trong thời kỳ mới. Có thể huy động sinh viên, đoàn viên thanh niên tình nguyện tham gia hỗ trợ, giúp bà con tiếp cận công nghệ, tránh nguy cơ bị bỏ lại phía sau hoặc trở thành nạn nhân của lừa đảo trực tuyến.

Khi hạ tầng và đào tạo được triển khai đồng bộ, chuyển đổi số sẽ tạo ra tác động rõ rệt trong công tác giảm nghèo. Chẳng hạn, việc xây dựng cơ sở dữ liệu công khai về tiêu chí nghèo, tình trạng của từng vùng, từng hộ sẽ giúp phân bổ chính sách đúng đối tượng, hạn chế sai sót và tăng tính minh bạch. Người dân cũng có thể tham gia giám sát, qua đó nâng cao hiệu quả chương trình.

Chỉ khi làm được như vậy, chúng ta mới thực sự thực hiện đúng cam kết “không để ai bị bỏ lại phía sau”. Ngược lại, nếu khoảng cách về hạ tầng và tri thức số vẫn quá lớn, chắc chắn sẽ có những nhóm yếu thế bị tụt lại. Vì thế, Nhà nước cần có sự vào cuộc mạnh mẽ, ưu tiên đầu tư cho hạ tầng số trước, sau đó mới tính đến các hạ tầng khác như giáo dục, y tế, giao thông. Có như vậy, chuyển đổi số mới trở thành động lực quan trọng cho xóa đói, giảm nghèo bền vững.

Thoát nghèo bền vững: Trao nghề, không chỉ trao tiền

- Theo bà, để người dân tự lập, tự chủ và vươn lên thoát nghèo bền vững, đâu là yếu tố then chốt nhất: chính sách, vốn, hạ tầng, hay thay đổi tư duy?

PGS.TS Bùi Thị An: Mục tiêu cốt lõi của Chương trình Mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững không chỉ dừng lại ở hỗ trợ trước mắt, mà quan trọng hơn là giúp người dân tự lập, tự tin và có thể nuôi sống bản thân bằng chính trí tuệ và sức lao động của mình.

Trước đây, Quốc hội đã ban hành nhiều quyết định về hỗ trợ ngân sách trực tiếp. Tuy nhiên, trong bối cảnh mới, cách tiếp cận cần thay đổi: thay vì chỉ “trao tiền”, Nhà nước cần “trao nghề, trao việc làm”. Người dân phải được đào tạo nghề, trang bị kiến thức số, kỹ năng công nghệ, thậm chí cả về trí tuệ nhân tạo (AI) để tự tạo sinh kế, sống được bằng nghề.

Dĩ nhiên, ngân sách Nhà nước là quan trọng nhưng chưa đủ. Chương trình giảm nghèo cần trở thành một “điểm đến hấp dẫn” để thu hút doanh nghiệp trong nước và quốc tế cùng tham gia. Đây là trách nhiệm của Nhà nước và Quốc hội trong việc xây dựng cơ chế, chính sách ưu đãi, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào các vùng khó khăn, rủi ro cao như Điện Biên, Lai Châu,… những địa bàn ít được quan tâm hơn so với các đô thị lớn.

Đặc biệt, cần chuyển đổi tư duy từ khẩu hiệu “mỗi làng, mỗi xã một sản phẩm (OCOP)” sang “người người có nghề, làng làng có nghề”. Bởi chỉ khi có nghề, người dân mới có thể sống bằng nghề, giảm phụ thuộc, hạn chế tệ nạn xã hội. Quốc hội và Chính phủ cần dành ngân sách riêng cho đào tạo nghề, đồng thời thiết lập cơ chế giám sát chặt chẽ, bảo đảm người học thật sự hành nghề và tạo được thu nhập, thay vì chỉ dừng lại ở những lớp học hình thức.

Bên cạnh đó, đào tạo nghề cần gắn với hệ thống trường dân tộc nội trú, giúp thế hệ trẻ thay đổi tư duy, thích ứng linh hoạt với cuộc sống hiện đại, phát triển các sinh kế mới ngoài nông nghiệp truyền thống, như trồng dược liệu hay khai thác giá trị sản phẩm bản địa.

Người dân vùng khó khăn vốn rất chăm chỉ, chỉ cần được trao cơ hội để biết tính toán, biết dự báo và biết ứng phó với biến động, từ đó chủ động canh tác, sản xuất và vươn lên. Chỉ khi mỗi người, mỗi làng đều có nghề, có khả năng tự lập và làm chủ cuộc sống, mục tiêu cuối cùng của chương trình xóa đói giảm nghèo mới thực sự bền vững.

- Việt Nam đã học hỏi được những kinh nghiệm gì từ các quốc gia như Chile, Mexico hay Ấn Độ trong công tác giảm nghèo?

PGS.TS Bùi Thị An: Trong quá trình triển khai Chương trình xóa đói, giảm nghèo, Việt Nam đã tham khảo và học hỏi kinh nghiệm từ nhiều quốc gia, song quan trọng nhất vẫn là phải lựa chọn cách làm phù hợp với thực tiễn trong nước.

Tại Chile, họ xây dựng hệ thống dữ liệu chi tiết theo từng tiêu chí, từng vùng và công khai rộng rãi, nhờ đó xác định chính xác nhu cầu thực tế. Việc hỗ trợ vì thế trở nên thiết thực: làng nào thiếu nước sạch thì đầu tư nước sạch, nơi nào thiếu trường học thì xây dựng trường lớp, tránh tình trạng dàn trải hay chung chung.

Ở Mexico, cách làm lại khác: chỉ những gia đình cho con đi học đầy đủ mới được nhận hỗ trợ tài chính. Cách này vừa khuyến khích tinh thần trách nhiệm, vừa đảm bảo nguồn lực được sử dụng đúng mục tiêu. Ấn Độ – từ một quốc gia nghèo – đã đạt nhiều tiến bộ nhờ áp dụng chuyển đổi số, công khai dữ liệu và hỗ trợ trực tiếp đến từng người dân thông qua định danh cá nhân, hạn chế tình trạng trung gian.

Việt Nam đã và đang vận dụng những kinh nghiệm quốc tế phù hợp, nhưng kết quả triển khai vẫn còn khác biệt giữa các địa phương. Tôi cho rằng, giáo dục phải được đặt lên hàng đầu. Chỉ khi người dân có kiến thức, có nghề nghiệp thì mới có thể vươn lên thoát nghèo bền vững, không tái nghèo.

Cần phân biệt rõ hai loại tái nghèo. Thứ nhất, tái nghèo do hạn chế về kiến thức, kỹ năng, trong trường hợp này, Nhà nước cần tập trung vào giáo dục và đào tạo nghề. Thứ hai, tái nghèo do yếu tố bất khả kháng, như thiên tai, sạt lở… Với tình huống này, Nhà nước phải có trách nhiệm dự báo, quy hoạch và hỗ trợ kịp thời, không thể để người dân tự xoay sở, bởi họ không đủ khả năng ứng phó.

Xin cám ơn bà!

Muốn huy động sức mạnh toàn xã hội cho công cuộc giảm nghèo, trước hết cần có cơ chế, chính sách phù hợp để khuyến khích doanh nghiệp tham gia. Bên cạnh đó, đối với đồng bào vùng núi, vùng sâu, vùng xa, sau khi được hướng dẫn sinh kế điều quan trọng là phải bảo đảm đầu ra cho sản phẩm. Nếu sản phẩm làm ra mà không tiêu thụ được thì mọi nỗ lực sẽ bị ách tắc. Đây là trách nhiệm mà Nhà nước cần quan tâm giải quyết.